O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1  Аль-Фараби.  Социально-этические  трактаты.  Алма-Ата,  1973.

2  Abu  N asr  Forobiy.  Risolalar  (M as’ul  muharrir  M.M.Xayrullayev).  Toshkent, 

1975,  13-bet.

147

---

Forobiy  inson  o‘z  taqdirini  o‘zi  o'zgartira  olmaydi,  degan 

islom  dini  qoidalariga  qarshi  borib,  inson  o ‘z  taqdirini 

o'zgartirishi  mumkin,  degan  g‘oyani  olg‘a  suradi.  Xususan, 

insonning  baxt-saodatli  bo'lishi  ham  o'zining  qo'lida  ekan- 

ligini  isbotlashga  harakat  qiladi.  Baxt-saodatga  erishish  yo'llarini 

aniqlab  berishga  intildi.  Uning  fikriga  ko'ra,  inson  baxt-sao­

datga  erishmog‘i  uchun,  eng  avvalo,  baxt  haqida  bilimga  ega 

bo‘lmog‘i,  so‘ngra  baxtga  erishish  yo‘llari,  vositalarini  bilmog'i 

darkor.  Shuningdek,  inson  baxt-saodatga  erishmog‘i  uchun, 

insonning  insoniy  fazilatlari  mazmun  va  mohiyatini  ham  anglab 

olmog'i  zarur.  Chunonehi,  o ‘rta  asrning  mashhur  insonshu- 

nos  allomasining  tushuntirishicha,  «fazilat»  allaqanday  mavhum 

tushunchaga  emas,  balki  insonning  inson  bo‘lib  kamol  topish 

jarayonidagi  am aliy  ishlari  bilan  o ‘lchanadigan  alohida 

m a’naviy-axloqiy  xususiyatidir.  Fazilat  insonning  ezgulikka 

erishishi  borasidagi  xulq-atvori,  xatti-harakatlarining  ifoda- 

sidir.  Forobiyning  ta ’kidlashicha,  insonni  yaxshi,  xayrli  ishlar 

qilishga,  go‘zal  xulq-atvor  sohibi  bo'lishga  da’vat  etuvchi 

m a’naviy-axloqiy  xususiyatlar  fazilatlar  deb  ataladi.  Insonni 

xunuk  xulq-atvor,  xatti-harakatlarga  da’vat  etuvchi  ishtiyoqlar 

razolat  deyiladi.  Razolat  insondagi  kamchiliklar  yoki  nokas- 

liklarning  ifodasidir.

Forobiyning  fikriga  muvofiq,  insonda  baxt  turli  darajalarda 

nam oyon  bo‘ladi.  Kasb-hunar  sohiblari  malakasiga  qarab  biri 

ikkinchisidan  ajralib  turganidek,  inson  baxtliligi  darajasi  ham 

biri  ikkinchisidan  farq  qiladi.  Baxtlilik  insonning  nafaqat  kasb- 

hunar  malakasi,  balki  fe’l-atvori  bilan  ham  bog‘liq  bo'ladi. 

Lekin  inson  tasodifan,  osonlik  bilan  baxt-saodatga  erishav- 

ermaydi.  Baxtli-saodatli  b o ‘lish  uchun  inson  uzluksiz  ilm 

o lish i, 

tu rli  k a sb la rn i, 

h u n a rla rn i  o ‘rg an ish i  lozim . 

Shuningdek,  o ‘rganilgan  kasblarni,  hunarlarni  ro'yobga  chiqar- 

ish,  ya’ni  amaliyotga  tatbiq  etish  malakasiga  ham  ega  bo‘lishi 

darkor1.

Abu  Nasr  Forobiyning  falsafiy  qarashlarida  inson  farovon- 

ligini  ta ’minlash  yo'llarini  aniqlashga  intilish  markaziy  o'rinni 

egallaydi.  Inson  farovonligini  ta’minlovchi  eng  muhim  shart  —