Tekshirish uchun savollar
1. S iz n u t q d e g a n d a n i m a n i t u s h u n a s i z ?
2. N u t q q a n d a y va z ifa la m i b a j a r a d i ?
3. Til b ila n n u t q n i n g q a n d a y o ‘xs h a s h lik t o m o n l a r i b o r ?
4. N u t q q a n d a y turlarga ajra tila d i?
5. N u t q h ay o t va faoliyatda q a n d a y a h a m iy a tg a ega?
www.ziyouz.com kutubxonasi
X V I I b o b
XAYOL
Xayol t o ‘g*risida umumiy tushuncha
Xayol tafakkur singari bilish jarayonlaridan biri bo'lib,
u insonning ichki va tash q i xususiyatli va izlanishli faoliya-
tida, m uayyan darajaga ega bo‘lgan m u am m oli vaziyatning
vujudga kelishi va u n in g liai qilinishida ishtirok etadi. Agar
xayolning kelib chiqishi genetik jih atd an tahlil qilinadigan
b o ‘lsa, u albatta in so n n in g m ehnati m ahsulini obrazlar,
tim so llar y ordam i b ila n aks ettirm asdan turib, bevosita
faoliyatga kirishishi m u m k in emas, chunki fikr-m uloha-
z a la r t a s a w u r qilish tufayli tafakkur predm etiga uzatiladi.
S h u b o is d a n x ayo l y o r d a m i bilan in so n k u tila y o tg a n
natijani, ya'ni k u tilm a g a n ta s a w u r obrazlarini yaratadi,
g o ‘yoki bu j a r a y o n d a ijodiy faoliyatning m od eli ishlab
chiqiladi, fantastik tim s o lla r tizimi yangiliklar tarkiblari
bilan boyib boradi, ichki faollik esa uning mexanizmiga
a y l a n a d i . O d a m n i n g h a r q a n d a y f a o l i y a t i x a y o li y
jarayonlarni o ‘z ichiga qa m ra b oladi, kashfiyotning dastlabki
obrazlari, tarkiblari a n iq voqelikdan uzoq b o'lishidan q a t ’i
n azar, taraqqiyot (rivojlanish) turtkisi vazifasini bajaradi.
O d a td a xayol inson faoliyatining zaruriy tarkibi, m uhim
sharti sifatida u n in g faoliyat turi atatflasi nom lari bilan
ifodalanadi, c h u n o n c h i badiiy, adabiy, iimiy, musiqaviy,
k o n s t r u k t o r l i k , c v r i s t i k ijodiy f a o liy a t k a b i l a r sha xs
t o m o n id a n bajarilishi, am alga oshirilishi lozim b o l g a n har
q a n d a y faoliyatning m ah su li oldindan t a s a w u r qilinishi,
yaxlit timsol shaklda k o “z oldiga keltirilishi shart.
Psix olog iy ad a x a y o l in so n n in g ijodiy faoliy atinin g
tarkibiy qismi sifatida ta lq in qilinadi, u x atti-harakatning
o raliq va yakuniy m ahsullari orqali aks etadi, m uam m o li
vaziyatda noailiqlik, n o m a 'lu m lik alomatlari vujudga kelsa,
u h old a faoliyat rejasini qayta k o ‘rib chiqishni ta'm inlaydi.
S h u narsani alohida t a 'k id la b o ‘tish kerakki, hech qachon
www.ziyouz.com kutubxonasi
xayol ijodiy fao liy at d a s t u r i n i n g y a ra tu v c h is i s i f a t i d a
n a m o y o n b o ln ia y d i, balki u n in g ayrim o ‘rinlarini t o l d i r i s h
va alm ashtirish timsollarini y aratadi, xolos.
X a y o ln in g bilish j a r a y o n i sifatidagi asosiy v a z ifa s i
s h u n d a n iboratki, u amaliy faoliyat bo shlanm asdan tu rib ,
un ing m ahsulini oldindan t a s a w u r qilish va ularni tim s o jla r
tariqasida vujudga keltirishdan iboratdir. in so n n in g shaxsiy
faoliyatida ayrim qiyinchiliklar vujudga kelsa, ularni b a r t a r a f
qilish u c h u n odam o ‘ylanadi, fikriy obrazlarni y a ra ta d i,
ularga yangi q o ‘shim chalar kiritadi, xullas m a h s u lo tn in g
s ifatli c h i q i s h i n j , u n i n g b u y u m t a r i q a s i d a n a m o y o n
bo lishini xayol uzluksiz ravishda t a ’minlab turadi. Aytaylik,
inson stul yasamoqchi b o i s a , u e n g a w a l unga oid q ism larni
tayyorlaydi, shaxs xayolan u n in g sifatiga e ’tib o r b e r a d i ,
keyin ularni yaxlitlaydi, o ‘z a ro birlashtiradi h a m d a b u y u m
shaklida gavdalantiradi. B in o b a rin , xayol ishning h a r b ir
b o s q ic h id a bevosita is h tiro k e ta d i, y o ‘l - y o klakay u n g a
q o ‘s h im c h a la r kiritib boradi.
Xayol bilish ja ra y o n la ri b ila n uzviy a lo q a d a h u k m
suradi, ularni aks ettirish im k on iy atin in g to 'la ro q r o 'y o b g a
chiqishiga yordam beradi. Ayniqsa, u tafakkur bilan bevosita
aloq ad a b o l a d i , xuddi sh u boisd an ularning h a r ikkalasi
ham b asho rat qilish, o ld in d a n payqash, sezish, istiq b o l
rejasini tuzish in ik o n iy a tig a ega. S h u n in g u c h u n u l a r
o ‘rtasida bir qator o ‘xshashliklar va ayrim farqlar m avjuddir.
Bu holat quyidagilarda o‘z ifodasini topadi: 1) xayol ta fa k k u r
singari m uam m oli vaziyatda, m asala va topshiriqlar y e c h is h
jarayonida tug‘iladi; 2) yangi ye c h im , usul, vosita q id iris h d a
va ularni saralashda um u m iy lik mavjud; 3) xayolning h a m ,
tafakkurning ham paydo boMishi shaxsning eh tiy o jla rig a
b e v o s ita bogMiq; 4) e h ti y o jl a r n i q o n d i r i s h n in g d a s t l a b
xayoliy obrazlari yaratiladi, u n in g natijasida vaziyatni y o r q in
t a s a w u r qilish imkoni t u g ‘iladi; 5) xayolda o ld in d a n aks
ettirish jonli tasavvurlar ta r z id a , yaqqol tim sollar s h a k lid a
vujudga kelsa, tafakkurda u la r u m u m las h m a la r, t u s h u n -
chalar, bilvositalik xususiyati orqali r o ‘yobga ch iqadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Shuni alohida t a ’kidlash joizki, m u am m o li vaziyatda
aqliy faoliyat natijalari o n g nazoratidagi obrazlar, tasav-
vurlar h a m d a tu s h u n c h a la r tizimida ifodalanadi. O brazlar
va tasvirlar tanlash (saralash) xayolning funksiyasi orqali,
tu sh u n c h a lar va u la rn in g yangilik alomatlari esa tafakkur
y o rd am id a ro ‘yobga c h iq a d i. T a sa w u rla r bilan tu sh u n c h a -
larning o ‘zaro uyg‘unlash u v i ikkita ijodiy xususiyatli bilish
jarayonlarining ham korlikdagi ijodiy faoliyatida bir davrning
o ‘zida qatnashishni bildiradi.
Xayol jarayoni tafakk u rdan farqli o l a r o q , m u am m oli
vaziyatning m a ’lu m otlari qanchalik noaniq b o i s a , shun-
chalik t a s a w u r obrazlari yaralishi uch u n qulay imkoniyat
tu g ‘iladi, uning m ex a n izm lari tezkorlikda ishga tushadi.
M a s a l a n , y o z u v c h i n i n g xayoli asar q a h r a m o n l a r i n i n g
taqdiri bilan uzviy b o g i i q b o ‘lib, konstruktor, m uhandis,
m e ’m o r kabi mutaxassislarga qaraganda nihoyat darajada
katta noaniqliklarga ega, voqelikdan tubdan uzoq fantaziya
o l a m id a obrazlar, c h iz g ila r, badiiy to 'q im a la r yaratadi.
M a ’l u m k i, a n iq d u n y o v i y f a n la rn in g q o n u n i y a t la r ig a
q a r a g a n d a in s o n n in g psixikasi, u n in g x a tti- h a ra k a tla ri
qonuniyatlari m u rak k ab va yetarli darajada m a ’lumotlarga
ega emas. Xuddi shu b o isd a n bosh miya katta yarimsharlari
funksiyasining qariyb u c h d a n bir qismini ilmiy dalillar
asosida tushuntirib b e ra olishimiz m um kin, xolos.
M u a m m o li vaziyat o ‘zining xususiyatiga k o ‘ra, bir
d avrn ing o ‘zida h a m xayolning, h am tafakkurning ishtirok
e tis h in i ta q o z o q ila d i. A g a rd a m u a m m o n i n g y e c h im i,
m a s a la n in g s h a rti a n i q b o i s a , bu h o ld a t a f a k k u rn in g
ishtiroki ustuvorlik q ila d i, m ab o do n o m a 'lu m lik la rn in g
m iqd o ri ko'payib ketsa, u taqdirda xayol yoki fantaziya
y etakch i roi o ‘ynay boshlaydi. M u a m m o yechim ining turli
u s u l l a r i , u l a r n i n g i n v a r i a n t l a r i , m u a y y a n q o n u n l a r i ,
qoidalari, ta ’riflari m avjud bo'lgan taqdirda faoliyat tafakkur
y o rd a m i bilan amalga oshiriladi.
Xayolning eng a ham iyatli tom o n i s h u n d a n iboratki,
u t a f a k k u r p r e d m e t i g a t a a llu q li h o l a t la r d a g i y e tis h -
326
www.ziyouz.com kutubxonasi
m ovchilikda h am m u am m o li vaziyatdan yengilroq c h iq i b
k e t i s h g a m u h i m z a m i n h o z i r l a y d i . I n s o n d a m a v j u d
narsalarning ichki tuzilishi, u n in g rivojlanishi, o ‘zgarishi
to 'g 'risid a g i m a 'lu m o tla rn in g yetishmasligi tufayli s h a x s
xayolga va fantaziyaga murojaat qiladi. Biosfera va neosferada
insoniyat u c h u n n o m a ’lu m , o ‘rganilm agan sohalar m a v ju d
e k a n , d e m a k , xayol u z lu k s iz rav ishd a o ‘z fu n k siy a s in i
bajaraveradi, shuning u c h u n xayolning qaysi turi h u k m
s u ra y o tg a n lig id a n q a t ’i n a z a r , u ijobiy h o d isa s i f a t i d a
b a h o la n is h i lozim. C h u n k i x a y o l in so n n in g a q liy z o ‘r
berishda, stress, affekt h o la tla rid a asab tizimini ta n g lik d a n
xalos etib, ta n a a'zolari funksiyasini tiklaydi, is h c h a n lik
qobiliyatini barqarorlashtiradi.
X ayol tu rlari to ‘g ‘risid a umumiy tu sh u n ch a
Xayol o ‘zining faolligi shaxs ijodiy faoliyatining m u h i m
sharti sifatida xizmat qiladi. Ba'zi bir psixologik m a'lu m otlarga
q araganda, goho xayol fao liy atn in g funksiyasini b a ja ra d i,
b u n d a u xatti-harakatlarning s u n ’iy ravishdagi m a jm u a s i
vazifasini ijro etadi, xolos. l n s o n quyidagi holatlarda y a q q o l
t a s a w u r d a n yiroq boMgan x ay o lot olam iga kirib b o r is h i
m um k in: l ) i n s o n hech q a n d a y y o ‘l bilan hal qilib b o ll-
m aydigan masalalar, m u a m m o l a r iskanjasidan b e rk i n i s h
m a q s a d i d a ; 2) t u r m u s h n i n g o g ‘ir s h a r o i tl a r i d a n , z a h -
m a tla r id a n him oyalanish n iy a tid a ; 3) shaxsiy n u q s o n l a r
t a ’q ibidan qutulishda; 4) u s h a lg a n a rm onda ; 5) p a to lo g ik
h o la tg a (ru h iy n u q s o n g a ) u c h r a g a n d a ; 6) a l k o g o l i z m ,
n a rk o m a n iy a va boshqa vaz iy a tla rd a . Xayol ( fa n t a z i y a )
t u r m u s h d a g a v d a la n is h i m u m k i n b o M m agan, a m a l g a
osh irish im koniyati y o ‘q x a tt i- h a r a k a t la r d a s tu r in i n a -
m oy o n etadi.
Y u q o rid ag i m u lo h a z a l a r n e g iz id a n kelib c h i q u v c h i
xayolning b unday shakli psixologiya fanida passiv (su st)
xayol deb nomlanadi. Psixologiyada aktiv (faol), ixtiyoriy,
ixtiyorsiz, tiklovchi va ijodiy xayol turlari to g risida h a m
m uayyan m a'lum otlar m avjuddir.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Inson passiv x a y o ln i old ind an rejalashtirib yuzaga
keltirishi ham m u m k in . Xuddi shu bois iroda bilan bo gliq
b o ‘lm a g a n , j o ‘r tt a g a „ k a s h f “ qilin gan , b ir o q h a y o td a
gavdalantirishga yo'naltirilgan xayolning o ‘ziga xos obrazlari
majmuasi „shirin xayol“ deyiladi. Odatda „shirin xayol“da
f a n t a z i y a n i n g m a h s u l l a r i b ilan i n s o n n i n g e h tiy o jla ri
o ‘rtasidagi aloqa yengillik bilan yuzaga kelganligi tufayli
quvonchli, yoqimli, qiziqarli narsalar haqida o d a m la r xayol
suradilar. Inson q anchalik shirin xayolga berilsa, u shunchalik
d a ra ja d a passiv shaxs sanaladi, bu holat u n in g nuqsoni
hisoblanadi.
Passivlik (sustkashlik) kishining qiyinchiliklarini yen-
g ish d a n ch etlash tiradi, yashash uch u n kurashga chorla-
maydi, demak, u reallikdan uzoqlashadi. G o h o passiv xayol
hech o ‘ylamaganda, ixtiyorsiz ravishda vujudga kelishi ham
m u m k i n , b u n d a q u y i d a g i h o lat y u z b e r a d i ; a) o n g
nazoratining kuchsizlanishi; b) ikkinchi signallar tizimining
s u s a y i s h i , d ) i n s o n n i n g v a q t i n c h a h a r a k a t s i z l a n i s h i ,
e ) uyqusirash; 0 affektiv vaziyat; g) tush k o ‘rish; h) gal-
lutsinatsiya; i) patologik holatlar va hokazo.
Yuqorida t a ’kidlab
0
‘tiIganidek, passiv xayol ixtiyoriy
va ixtiyorsiz turlarga ajratilganidek, aktiv xayol tiklovchi va
ijodiy xayollarga bo'linadi.
0 ‘zining mohiyati bilan tasawurlarga muvofiq keladigan
ta s a w u r la r , tasvirlar tizim in i yaratuvchi xayol „tiklovchi
x a y o l “ deb ataladi. T a b ia tg a , jam iyatga va shaxslararo
munosabatga, bilimlarga oid m a ,lumot!aro',rganilishida xayol
bevosita ishtirok etadi h a m d a uning yordam ida matnlarda,
rasmlarda, xaritalarda aks ettirilgan narsalar xayolda qayta
tiklanadi. Ijtimoiy tajribada, ta'lim-tarbiya jarayonida fazoviy
xayol, vaqt va harakat birliklariga oid axborotlar, masofa,
hajm to ‘g Lrisidagi xabarlarga sinchkovlik bilan qarash, tikilish
jaray on ida mazkur xayol turi rivojlanadi.
Ijodiy xayol tiklovchi xayoldan farqli o'Iaroq, original
va qimmatli moddiy, ijodiy mahsulotlarda gavdalanuvchi yangi
obrazlarning yaratilishidan iborat xayol turidir.
328
www.ziyouz.com kutubxonasi
Xayolning x u su siy a tla ri
Xayolning m u h im to m o n la rid a n biri — uning ijod va
shaxs munosabatining yaxlit h olda talqin qilish xususiyatidir.
Ijod shaxsning ichki imkoniyatlari va zaxiralarining ro'yobga
chiqishining asosiy shartlaridan biridir. Shu sababdan shaxs
o ‘zining ijodiy faoliyati bilan, b irin c h id a n , yaratuvchilik
qudratini amaliyotda namoyish qiladi. Ikkinchidan, u ijod
ta'sirida yangi fazilatlarni egallaydi, nafosat, badiiy ijod, tex-
nik qobiliyat, kashfiyot, ijtimoiy m u am m o la rn i integratsiya
qilib, differcnsiallashtiradi. U c h in c h id a n , ja h o n faniga o ‘z
hissasini q o ‘shadi va sivilizatsiyaga o ’z ta'sirini o ‘tkazadi,
ijtimoiy taraqqiyotni harakatlantiaivchisiga aylanadi. Ijod
davom ida shaxs motivatsion, e m o tsio n al, irodaviy b a rq a -
rorlik, xarakterning mustahkamligi va boshqa individual-
tipologik xususiyatlari samaradorligiga, sifatiga munosib ra -
vishda ijobiy ta ’sir o ‘tkazadi. Ijod xususiyatlari bilan shaxsning
xususiyatlari o ‘rtasidagi uyg‘u n likn in g yuzaga kelishi ikki
yoqlama t a ’sir o'tkazish m exanizm i sifatida m uh im rol o ‘y -
naydi, ya’ni faoliyatda shaxs o 'z in in g yangi qirralarini och adi,
un ing fazilatlari esa ijodiy izlanishlarning muvaffaqiyatli
yakunlanishini ta ’minlaydi.
X ayolning a n a litik -sin te tik xususiyati
X a y o l n in g a n a litik x u s u s iy a t i ( n e m i s c h a
Download Do'stlaringiz bilan baham: |