O zbek isto n respublikasi sog liqni saqlash

inferior; 3 - extremitas anterior; 4-margo superior.
Taloqning 
limfa 
tugunchalari 
yumaloq 
shaklda 
bo ‘lib, 
ulaming ichidan markaziy arteriya o'tadi. Limfa tugunchalari 
retikula to‘qimasi to ‘ri ichida joylashgan limfotsitlardan iborat. 
Periarterial limfoid qinlar pulpada arteriyalar va taloqning markaziy 
arteriyalarining boshlanish qismi atrofini o ‘rab oladi. Taloqning oq 
pulpasi massasi taloq umumiy massasining 18,5 - 21% ini tashkil 
qilsa, qizil pulpa 82 - 85% ini tashkil qiladi.
211

---

Taloq kurtagi homila hayotining 5 - 6 haftasida, oshqozonning 
dorsal tutqichi ichida joylashgan mezenxima hujayralari to ‘plami 
shaklida paydo bo‘ladi. Homila taraqqiyotining 2 - 4-oylarida vena 
sinu'slari, qon tomirlar va trabckulalax, b o ‘l a j ^ limfa tugunchalari 
hosil qiluvchi limfotsitlar to'planishidan hosil bo ‘ladi. 4 - 5 oylarda 
arteriyalar atrofida periarterial limfoid qinlar paydo bO‘la boshlaydi.
Yangi tug‘ilgan chaqaloqda taloq yumaloq shaklda b o ‘lib, 
bo ‘laklardan iborat. Uning o ‘rtacha og‘irIigi 9,5 g b o ‘Isa, oq pulpa 
a ’zoni 5 - 10%, qizil pulpa 
8 6
% yaqin qismini, 3,5 % yaqin qismi 
esa zich tolali biriktiruvchi to ‘qimadan iborat. Birinchi yilning 
oxirida taloqning og'irligi 24 - 28 g bo‘Isa, 
6
yoshda taloq og'irligi 
bir yoshga nisbatan 2 marta kattalashadi va 16 - 17 yoshda' 165:-
171 g b o ‘ladi.

---

NERV TIZIMI H AQ ID AG IILM (NEVROIOGIA)
Umumiy m a’lumotlar
I.P. Pavlov ta iim o ti bo ‘yicha organizm ayrim a ’zolar yoki 
tizimlar yig ‘indisi boim ay, tashqi muhit bilan uzluksiz aloqada 
bo‘lgan tirik umumlashgan tizimdir. Har bir tirik mavjudot tashqi 
muhitdan m a’lum ta ’sirot oladi va unga mos javob qaytaradi. Bundan 
tashqari, organizmda bo ‘layotgan modda almashinish jarayonlari 
ham o ‘z navbatida unga m a’lum bir ta ’sir qiladi va organizm bunga 
javob qaytaradi. Ta’sirot tushayotgan soha bilan a ’zo o ‘rtasidagi 
aloqa organizmda nerv tizimi vositasida bog‘lanadi. Nerv tizimi 
tana qismlari va a ’zolaming faoliyatini bir-biri bilan bog‘lab bir 
butun tizimni hosil qiladi. Ikkinchi tomondan nerv tizimi organizm 
faoliyatining tashqi muhit bilan munosabatini boshqaradi.
Nerv tizimining vazifaviy-tarkibiy birligi-nerv hujayrasi b o iib , 
u o‘zidan chiqayotgan o ‘siqlari bilan birga 
neyron
deb ataladi.
Neyronlar o ich am i, shakli, o ‘siqlarining soni va uzunligiga qarab 
turli xil b o ia d i. 
0
‘siqlari tuzilishi va vazifasiga qarab aksonlar yoki 
neyrit va dendritlarga b o iin ad i. Neyronlaming dendritlari ko‘p 
sonli va shoxlangan b o ia d i. Ular tashqi va ichki muhit ta ’sirini yoki 
boshqa neyronlardan kelayotgan impulsni nerv hujayrasi tanasiga 
o‘tkazib beradi. Akson yoki neyritlar bitta b o iib , nerv impulsini 
hujayra tanasidan boshqa neyronga yoki ish bajaruvchi a ’zoga 
o‘tkazib beradi. Tuzilishi, vazifasi va aloqasiga qarab neyronlar 
sezuvchi yoki retseptor, oraliq yoki assotsiativ va harakatlantimvchi 
yoki effektor neyronlarga b oiinadi.
I.Sezuvchi neyronlami dendritlarining uchlarida qabul qiluvchi 
apparat - retseptor joylashgan. Retseptor ta ’sirotni qabul qilib, uni 
nerv impulsiga aylantiradi. Retseptorlar m a iu m bir ta ’sirotni qabul 
qilishga moslashgan (mexanik, harorat va kimyoviy) b o iib , tuzilishi
213

---

har xil bo ‘ladi. Retseptorlaming joylashishiga qarab quyidagi 
turlarga bo‘linadi:
1 
.Ekstrotseptorlar tashqi muhit ta ’sirini qabul qiladi. Ular teri, 
shilliq pardalar va sezgi a ’zolarida joylashgan.
2
.Introtseptorlar organizmning 
ichki 
muhitida bo‘ladigan 
kimyoviy o ‘zgarishlar, shuningdek to ‘qima va a ’zolardagi bosim 
o‘zgarishlari ta’sirotlarini qabul qiladi.
3.Propriotseptorlar mushak, pay, boy lam, fassiya va bo ‘g‘im 
xaltasidagi ta ’sirotlami qabul qiladi.
II. Oraliq yoki assotsiativ neyron qo‘zg‘olishni sezuvchi neyron- 
dan harakat neyroniga o ‘tkazib beradi. Bu neyronlar markaziy nerv 
tizimida joylashadi.
III. Effektor yoki harakatlantiruvchi neyronlaming tanalari 
markaziy nerv tizimida yoki vegetativ tugunlarda joylashgan. 
Ulaming aksonlari ish bajaruvchi a ’zolarga (ko‘ndalang targ‘il va 
silliq mushaklar va bezlarga) boradi.
Odamning nerv tizimi neyronlar yig‘indisidan tashkil topgan 
bo‘lib, ular o ‘zaro sinapslar vositasida qo‘shiladi. Bitta neyronning 
oxirgi tolalari juda k o ‘p (
1 0
.
0 0 0
) neyron bilan qo‘shilishi mumkin. 
Shu sababli bir joyda hosil bo‘lgan nerv qo‘zg‘alishi juda ko‘p 
neyronlarga o ‘tishi mumkin.
I.M.Sechenov, ta ’biricha nerv tizimining faoliyati reflektor 
xarakterga ega. Refleks asosida reflektor yoyi yotadi. Reflektor yoyi 
nerv hujayralari zanjiridan iborat b o ‘lib, tarkibiga sezuvchi (afferent) 
va harakatlantiruvchi (efferent) neyronlar kiradi. Bular orqali nerv 
impulsi retseptordan ish bajaruvchi a ’zolarga boradi. Nerv impulsi 
reflektor yoyida 120 m/sek tezlikda yuradi. K o‘p hollarda reflektor 
yoyi tarkibiga uchinchi (oraliq) neyron kirib, sezuvchi neyron bilan 
harakatlantiruvchi neyronni bir-biriga bog‘lab turadi. Oddiy reflektor 
yoyi, odatda, ikki: afferent va efferent neyrondan iborat. Afferent 
neyronning tanasi markaziy nerv tizimidan tashqarida joylashib, orqa 
miya tuguni yoki bosh miya nervlari sezuvchi tugunlarining soxta 
unipolar hujayralaridan iborat. Bu hujayralaming pereferik o ‘siqlari 
orqa miya nervlari yoki sezuvchi tolalari bo ‘lgan bosh miya nervlari
214

---

tarkibida yo ‘nalib, ulaming uchlari retseptomi hosil qiladi. Ulaming 
markaziy o ‘siqlari orqa miya nervlarining orqa sezuvchi ildizi va 
bosh miya nervlari tarkibida orqa yoki bosh miyaga kiradi. Sezuvchi 
hujayraning bu o‘sig‘i orqa miyaning kulrang moddasida yoki bosh 
miyaning harakatlantimvchi o ‘zagi efferent neyroni hujayralari bilan 
sinaps hosil qilib birikadi va nerv qo‘zg‘alishi harakatlantimvchi 
neyronga o ‘tadi. Harakatlantimvchi neyron o ‘siqlari orqa miya 
nervlarining oldingi ildizi tarkibida ish bajamvchi a ’zoga boradi. 
Odatda, reflektor yoyi tarkibida afferent neyron bilan efferent neyron 
o‘rtasida oraliq neyron joylashadi.
Odamning bir butun nerv tizimi shartli ravishda odam orga- 
nizmining ikki asosiy: o ‘simlik va hayvoniy a ’zolar qismlariga mos 
ravishda somatik va vegetativ yoki avtanom nerv tizimlariga bo ‘- 
linadi.
Somatik nerv tizimi ko ‘ndalang targ‘il mushaklar va terini 
innervatsiya qilib, organizmni tashqi muhit bilan bog‘laydi.
Avtonom nerv tizimi ichki a ’zolaming silliq mushaklarini, 
bezlami, yurak-qon tomirlar faoliyatini, a ’zo va to ‘qimalarda 
modda almashinuvi jarayonini boshqaradi. Avtonom nerv tizimi 
o‘z navbatida ikki: simpatik va parasimpatik qismlarga boiinadi. 
Nerv tizimining somatik va vegetativ qismlarga boiin ish i shartli 
ravishda, chunki organizmning butun hayoti nerv tizimining barcha 
qismlarini bosh miya po ‘stlog‘i boshchiligida bir-biriga b o g ian ib
qilgan faoliyatidan iborat. Shuning uchun birorta a ’zo faoliyatining 
o‘zgarishi boshqa a ’zolar faoliyatining o‘zgarishiga olib keladi. 
Masalan, jismoniy ish qilgan vaqtda mushaklarda modda almashinuvi 
kuchayadi va kislorodga talab oshadi. Bunga javoban reflektor 
ravishda o ‘pka va yurakning faoliyati kuchayib, mushaklarga qon va 
kislorodning kelishi ko ‘payadi. Topografik nuqtayi nazardan nerv 
tizimi markaziy va periferik qismlarga boiinadi. Markaziy qismiga 
bosh va orqa miya kirib, ular kulrang va oq moddalardan iborat. 
Kulrang modda nerv hujayralarining to ‘plami, oq modda esa nerv 
o‘siqlaridan tashkil topgan. Periferik qism tarkibiga nerv ildizlari, 
tugunlari, chigallar va nervlar kiradi.
215

---

o ‘rtasida, uchinchisi esa ko ‘prikmng o ‘rqa qismida bo ‘lib, oldinga 
qaragan. Keyingi davrlarda miya pufakchalari har xil o ‘zgarib, mi­
yaning alohida qismlarini hosil qiladi. Beshinchi miya pufagidan uz- 
inchoq miya hosil bo‘ladi.
Ortqi miya pufagidan rombsimon miya siqig‘i