O ’z b e k is t o n r espu bl 1k a si o L iy va o ’rta m a X su s ta 'lim V a z ir L ic I

2) 
B ilvosita d eduktiv xulosa chiqarish. 
Birdan ortiq asosdan yangi fikmi hosil 
qilish mantiqiy uslubi bilvosita xulosa chiqarish, deb yuritiladi. Bilvosita xulosa 
chiqarish 
jarayonida 
inson 
fikri 
umumiylikdan 
yakkalikka, 
yakkalikdan 
umumiylikka, ju z ’iylikdan ju z ’iylikka qarab borishi mumkin, Shunga ko’ra xulosa 
chiqarish uch y o ’lda amalga oshiriladi:
1. Deduktiv xulosa chiqarish. Bunda inson fikri umumiylikdan yakkalikka 
qarab boradi.
2. Induktiv xulosa chiqarish. Bunda inson fikri yakkalik, ju z ’iyiikdan 
umumiylikka qarab boradi.
3. Analogiya vositasida xulosa chiqarish. Bunda inson fikri ju z ’iylikdan 
ju z ’iylikka qarab boradi.
Bilvosita xulosa chiqarishning muhim turlaridan biri —
deduktiv xulosa
chiqarish 
hisoblanadi. Deduktiv xulosa fikrimizning umumiylikdan yakkalikka qarab 
borishi natijasida hosil qilinadi.
Deduktiv xulosa chiqarish nazariyasi buyuk yunon faylasufi Arastu (384-322) 
tomonidan ishlab chiqilgan. Aristotel qalamiga mansub «Birinchi analitika», 
«Ikkinchi analitika» kitoblarida sillogizm ta’limoti asoslab berilgan.
Bilvosita deduktiv xulosa chiqarishning eng keng tarqalgan turi 
sillogizm
hisoblanadi. Sillogizm grekcha “syllogismos” so’zidan olingan bo’lib, sanash orqali 
xulosa chiqarish, degan m a’noni ifodalaydi.
Ikki qat’iy hukmning bog’lanishi asosida chiqarilgan xulosa sodda qat’iy 
sillogizm, deb yuritiladi. Sodda qat’iy sillogizm 3 qismdan iborat bo’ladi: 
a) katta
asos; b) kichik asos; v) xulosa.
Sodda qat’iy sillogizm quyidagi shaklda yoziladi:
Mustaqil davlat o ’z konstitusiyasiga ega.
O ’zbekiston — mustaqil davlat.
Demak, O ’zbekiston o ’z konstitutsiyasiga ega.
Berilgan misoldagi birinchi fikr («Mustaqil davlat o ’z konstitusiyasiga ega») —
katta asos. Unda umumiy fikr ifodalangan. Ikkinchi fikr («O ’zbekiston — mustaqil 
davlat») — kichik asos. Uchinchisi — asoslardan kelib chiqqan xulosa («Demak, 
O ’zbekiston o ’z konstitutsiyasiga ega»).
Sodda qat’iy sillogizmda 3 termin mavjud. Bu term inlar katta asosni kichik 
asosga bog’lash oroqali yangi fikr (sillogizrrl xulosasi) ni chiqarish imkonini beradi.
Bular: Katta termin - R 
Kichik termin - S 
O ’rta termin 
- M
Katta (R), o ’rta (M), kichik termin (S) sillogizm xulosasining tarkibiy 
qismlaridir. Katta termin (R) deb sillogizmda katta asos tarkibiga kiruvchi va 
xulosada predikat vazifasini bajaruvchi terming aytiladi. Kichik termin (S) deb
91

---

sillogizmda kichik asos tarkibiga kiruvchi va xulosa sub’ekt bo’lib keluvchi term inga 
aytiladi. O ’rta terrain (M ) deb sillogizmda katta asosni kichik asosga bog’lovchi, 
biroq xulosada ishtirok etmaydigan term ing aytiladi. Sodda - qat’iy sillogizmning 
tarkibini quyidagicha ifodalash mumkin:
Katta asos: Barcha davlatlar o ’z iqtisodiyotining taraqqiy ettirishdan manfatdor.
Kichik asos: O ’zbekiston — davlat.
Xulosa: Demak. O ’zbekiston o ’z iqtisodiyotini taraqqiy ettirishdan manfaatdor.
M azkur sodda qat’iy sillogizmni quyidagi formula bilan ifodalash mumkin:
Barcha M — R dir.
S — M dir.
Demak. S — R dir.
Sillogizm xulosasi:
a) katta asosdan boshlanlan taqdirda fikr umumiylikdan yakkalikka qarab 
boradi.
XVII - XIX asr ziyolilari m a’rifatparvarlik g ’oyalarini iigari surdilar
Avaz O ’tar o ’g’li — XIX asr zivolisi.
Demak, Avaz O ’tar m a’rifatparvarlik g ’oyalarini iigari surdi.
b) kichik asosdan boshlansa, fikr yakkaiikdan umumiylikka qarab boradi. 
Masalan: Suv — jism
Jism — ximivaviv elem entlardan tarkib topgan.
Demak, suv ximiyaviy elementlardan tarkib topgan.
v) Ayrim o ’rinlarda fikr yakkaiikdan ju z ’iylikka qarab borishi orqali xulosa 
chiqarish mumkin. Masalan:
Baliq jabra bilan nafas oladi.
Baliq — hayvon.
Demak, ayrim hayvonlar ja b ra bilan nafas oladi.