O ’z b e k is t o n r espu bl 1k a si o L iy va o ’rta m a X su s ta 'lim V a z ir L ic I

5-m avzu : M an tiq fan in in g p red m eti va rivojlan ish tarixi. M antiq
q onunlari.
Reja:
1. Mantiq fanining o ’rganish ob'yekti.
2. Mantiq fanining taraqqiyot bosqichlari.
3. Bilish va uning asosiy turlari.
4. Mantiq qonunlari.
5. Mantiq fanining fanlar tizimida tutgan o ’mi.
M avzu ga oid tayanch tu sh u nchalar: 
bilish, hissiy bilish, aqliy bilish, sezgi, 
idrok, tasavvur, tafakkur shakli, tafakkur qonuni, formal mantiq, dialektik mantiq, 
matematik mantiq, qonun, ayniyat qonuni, 
nozidlik qonuni, uchinchisi istisno 
qonuni, yetarli asos qonuni.
56

---

F oydalanishga tavsiya etiladigan ad ab iyotlar r o ’yxati:
1. Buyuk va muqaddassan, mustaqil Vatan. O ’zbekistonning 21 yillik mustaqil 
taraqqiyot y o ’lida qo’lga kiritgan yutuq va natijalari, mamlakatimizning salohiyati va 
qudrati, tub islohatlaming mohiyati va ahamiyatini aholining keng qatlamlariga 
etkazish, joylarda tashkiliy-amaliy, madaniy-ma’rifiy tadbirlar, targ’ibot-tashviqot 
ishlarini amalga oshirish uchun m o’ljallangan ilmiy-ommabop nashr. - Т.: 
«Iqtisodiyot», 2012.
2. O ’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. -Т.: “O ’zbekiston”, 2010-yil.
3. I.A.Karimov. 2010-yil 12-noyabrdagi Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va 
Senatining qo’shma majlisidagi “M amlakatim izda demokratik islohatlarni Yanada 
chuqurlashtirish va fuqarolik. jam iyatini rivojlantirish kontsepsiyasi” mavzusidagi 
ma’ruzasi.-“Xalq so’zi” gazetasi, 2010-yil 13-noyabr soni.
4. 1. A. Karimov. “Yuksak m a’naviyat yengilmas kuch”, - Т.: “M a’naviyat”, 2008-
yil-
5. Karimov 
I 
.A. Donishmand xalqimizning mustahkam irodasiga ishonaman. 
«Fidokor» gazetasi, 2000-yil, 8-iyun soni.
6. I.A.Karimov. «Barkamol avlod orzusi», -Т.: “O ’zbekiston”, 2000-yil
7. S.I. Valieva, A.P. Bobotoev . Mantiq, -Т.: 2 0 1 1-yil.
8. M.Sharipov, D.Fayzixodjaeva .Mantiq, -Т.: 2001-yil.
9. Voyshvillo 
E. 
K., Degtyarev M.G. Logika, -М.: - М., 1999-yil.
10. Getmanova A.D. Logika, - М.: 1995-yil.
11. Yoqubov T. Matematik mantiq elementlari. - Т.: “O ’qituvchi”, 1996-yil.
12. Ivlev Yu. V. Logika. Uchebnik dlya vuzov. - М.: Logos, 1998-yil.
1. 
«Mantiq» tushunchasi uch xil ma’noda qo’llanadi: birinchidan, u 
o b ’e k tiv
reallikdagi narsa va hodisalar orasidagi eng umumiy, zaruriy, qonuniy aloqadorliklar 
m a’nosida («dalillar mantig’i», «tarixiy taraqqiyot mantig’i»...); ikkinchidan, fikrlar 
aloqadorligi va taraqqiyoti m a’nosida («fikrlash mantig’i», «tafakkur mantig’i»...); 
uchinchidan, tafakkur to’g ’risidagi fan m a’nosida («Mantiq fani»). Biz «mantiq» 
deganda, uning so’nggi m a’nosini nazarda tutamiz. Mantiq - tafakkur to’g ’risidagi 
fan bo’lib hisoblanadi.
«Logika» grekcha «loguke» so’zidan olingan bo’lib, “so’z”, “fikr”, “aql” 
m a’nolarini ifodalaydi. Yaqin va O ’rta Sharqda bu fan «mantiq» deb ataladi. 
«Mantiq» arabcha so’zdan olingan bo’lib, so’z, fikr, degan m a’noni ifodalaydi.
Mantiq fanining o ’rganish ob’ekti tafakkur hisoblanadi. Mantiq boshqa 
fanlardan farqli o ’laroq, tafakkumi olamni bilish usuli sifatida o ’rganadi. Demak, 
Mantiq fani - tafakkur shakllari, usullari va qonunlari to’g ’risida bahs yuritadi.
Mantiq olamni bilish usuli sifatida abstrakt tafakkur va uning shakllari 
(tushuncha, m ushohada va xulosa)ni, shuningdek, tafakkur jarayonida olamning 
inson ongida aks etish qonunlari (ayniyat, ziddiyatlik, uchinchisi istisno, yyetarli 
asos)ni o ’rganadi.
Hozirgi zamon mantiq fani tarkibiga dialektik va formal (shakliy) mantiq 
kiradi. Dialektik va formal mantiq asosida ilmiy bilish mantig’i shakllanadi.
Mantiq ilmi taraqqiyotini ikki bosqichga bo’lib o ’rganish mumkin:
57

---

1) Aristotel asarlaridan boshlangan an’anaviy yoki klassik mantiq. Bu formal 
m antiq deb yuritiladi.
2) M atem atik (simvolik) mantiq.
Hozirgi davrda mantiq fanining turli-tuman y o ’nalishlari mavjud: intuitiv 
mantiq, konstruktiv mantiq, k o ’p belgili mantiq, modal mantiq, relevant m antiq va
h.k.z.
M antiq fanining o’ziga xos tomoni shundan iboratki, olam haqida olingan 
axborotlami tafakkur qonun-qoidalari asosida qayta ishlash orqali yangi bilim hosil 
bo’iadi.
Mantiqiy shakllar, qonun-qoidalar umuminsoniy xarakterga ega. Buning 
m a’nosi shundan iboratki, inson qaysi tilda so’zlashi, fikr yuritishidan qat’iy nazar, 
barcha uchun umumiy hisoblangan mantiq talablariga, qonun-qoidalariga amal qilishi 
zarur. A na shu shartga rioya qilish olam haqida haqqoniy bilim hosil qilishga imkon 
beradi.
Mantiqiy tafakkur shakliari deganda fikrning tuzilishi, uning tarkibiy 
qism larining bir-biri bilan aloqadorligi nazarda tutiladi. Tabiiy tilda fikrlash uch 
shaklda namoyon bo ’ladi: 1) tushuncha; 2) mushohada; 3) xulosa. Tafakkum ing 
yuqorida ko’rsatilgan har bir shakli boshqasidan o’ziga xos xususiyatlariga ko ’ra 
farqlanadiio