O ’z b e k is t o n r espu bl 1k a si o L iy va o ’rta m a X su s ta 'lim V a z ir L ic I

S h e ’r
deb obrazli so’zlardan 
iborat bo’lgan ritmli, bir-biriga muvofiq iboralardan tarkib topgan hamda xijolar bir- 
biriga teng, vaznlari qaytariladigan, oxirgi tovushlari bir-biriga o’xshash satrlarga 
aytiladi». Uning fikriga ko’ra, she’r taqlidiy fikr natijasi o ’laroq uch xil y o ’l bilan 
yuzaga keladi. Birinchisi lahn - uyg’unlik, undan keyin kalom - so’z keladi (bunda 
albatta majoziy (obrazli) so’z nazarda tutiladi). Uchinchisi - vazn. Mana shu uch 
yo’lning bir-birga mos kelishi natijasida she’r paydo bo’ladi. Y o’qsa ko’ngiidagidek 
she’r yaratish mumkin emas.
Ibn Sino xaqiqiy she’riyat bilan nazmiy tizmalarning farqi borasida tlkr yuritar 
ekan, fizika haqida doston yozgan Empedokl o ’z kitobini vaznga solganini, lekin 
Empedokl bilan Homer asarlari o ’rtasida vazndan boshqa hech qanday umumiylik 
yo’q ekanini ta’kidlagan ustozi Arastu qarashlarini to’la quvvatlaydi: «Empedoklning 
yozganlari, vaznning paydo bo’lishiga qaramay, tabiiy gaplardan iborat bo ’lib qolgan
1 Forobiy. Fozil odam lar shahri, -T : A.Qodiriy nomidagi Xalq merosi nashriyoti. 1993. 124-b.
2 Serebryakov S.B. Traktat Ibn Sim (Avitena) о lyubvi. Tblisi. M etniebera. 1976. S. 49.
41

---

xoios. Horneming vaznli gaplari esa she’riy so ’zlar tusini olgan. Shuning uchun 
Em pedoklning so’ziari hech qachon she’r bo’lolmaydi», - deydi allom a1.
Shuningdek, Ibn Sino o ’z risolasida, Yunon she’riyati bilan arab she’riyatini 
solishtirib, she'riyatning vazifasi haqida fikr yuritadi va bu boradagi Yunonlardagi 
ba’zi ustuniiklarga ishora qiladi. Uning aytishicha, Yunonlar she’riyatda fe’l-atvorga 
qarab taqlid ishlatishni ko’zlaganlar. Arablar esa, ikki vajdan she’r yozganlar. Bir 
tom ondan, ular she’r orqali odam lar ruhiga ta’sir etmoqchi bo’iganlar. Zero, she’r 
idrok etuvchida hayajonli hissiyot, to ’lqinlanish uyg’otishi shubhasizdir. She’r 
yozishning ikkinchi sababi - odam lam i taajjubga solish bo ’lgan. Arablar har bir 
narsaga tashbeh ishlataverganlar, ular bu tashbehlari bilan odam lam i hayratga 
solishni m aqsad qilib qo’yganlar. Yunonlar esa she’r vositasida odam lar fe’l-atvoriga 
ta ’sir etishni, yo bo’lmasa, she’r orqali odamlami o ’zlari ko’zlagan hatti- 
harakatlaridan tiyishni m o’ljallaganlar.
Bunday nazariy fikrlami Ibn Sino, eng avvalo, o ’z amaliyoti orqali tasdiqlaydi. 
Allomaning «Salomon va Ibsol», «Hayy ibn Yaqzon», «Y usuf qissasi», «Qush 
risolasi» singari nasrda yozilgan falsafiy-badiiy va majoziy asarlari bilan birga, 
bizgacha etib kelgan she’riy asarlari ham katta ahamiyatga molik. Ayni paytda 
allom a o ’zining o ’nga yaqin nazm da tizilgan ilmiy urjuza dostonlarini she’riy asar 
deb bilgan emas.
Ibn Sino she’riyatida buyuk faylasuf va buyuk shoir bir tilda - she’r tilida 
so’zlaydi. Bu uyg’unlik natijasi o ’laroq 
shunday durdonalar yaratildiki, ular 
an’anaviylik kasb etib, keyinchalik Umar Xayyom va M irzo Bedil singari Sharqning 
buyuk ruboiynavislariga nam una b o ’lib xizm at qildi, desak adashmaymiz. Shoiming 
mana bu ruboiysini she’riyat cham anining eng go’zal guli.deyish mumkin:
D ilda pinhon yig’i, kulamiz guldek,
B ir dam gina hayot qilamiz guldek.
O ’zimizni guldek o ’rtaga tashlab,
Sochilmoqni baxt deb bilamiz guldek2.
Darhaqiqat, inson ham qanday g ’am -g’ussa, fojealar oldida ham o ’z dardi bilan 
o’zi o ’ralashib qoladigan m avjudot emas. U zamon va makon talabiga quloq tutib, 
shabnam qatralarini gulbarglari bag’rida yashirib, olamga xandon boqqan guldek, 
ko’z yoshlarini, yig’isini pinhon tutgan holda kula oladi. Shoir vaqt cheksizligi oldida 
o ’zining bir damlikkina umr egasi ekanini ham, insondagi o ’zini o ’ziga, o ’zgalarga va 
borliqqa ko’rsatish uchun oliy mavjudotga xos intilishini ham sertashvish hayot 
ichida o ’sgan gul taqdiriga, g o ’zallikka taqqoslaydi. Gul nim a uchun o ’sadi? Borliqqa 
nafosat ruhini, xushbo’y hidlarni bag’ishlab, oxir-oqibatda to ’kilish uchun o ’sadi. 
Inson ham xuddi shu guldek o ’zini bu va u dunyoga bag’ishlab, oxir-oqibatda 
zaminga sochilib, tuproqqa qo ’shilib ketishni baxt deb, xulqiy go’zallik deb biladi3.
M ashshoiyyunlik nafosat falsafasining yana bir namoyandasi shoir va faylasuf