O 'z b e k is t o n r e s p u r L ik a s L o L iy va o 'r t a m a X s u s t a 'l I m V a z ir L ig I

T a ’lim da o n g lilik v a faollik p rinsipi
1. O 'q u v c h ila rn in g o ‘quv faoliyatida o 'z oldilaridagi m aqsad va vazifalarning 
m ohiyati h am d a aham iyatini, y a ’ni o 'z la ri nim a uchun o 'q is h la ri kerakligini 
tushunishlari.
2. B ilim larni o 'z la s h tirish g a q a t’iy intilish, y a ’ni o ‘qishga ishtiyoq.
3. Fanni eg allash g a olib boradigan y o 'lla rn i, y a ’ni hozirgi zam on kishisi 
uchun zaru r bilim larni qaysi usu llar bilan o 'z la s h tirish m um kinligini bilish.
4. Fanning faktlari ham d a qonuniyatlarini ravshan va chuqur tushunish, o ‘quv 
m ateriallarining b o la ong id a qayta ishlanishi va uning o 'z
bovligiga avlanishi, 
olingan bilim larni h ay o td a q o 'lla y bilish.
O nglilik p rin sip in in g am alga oshishi avvalo fan m aterialining ongda qayta 
ishlanishidan ib o rat b o ‘lib. bu jaray o n shaxsda o 'z nuqtayi nazari va ishonchi 
shakllanishining, y a ’ni dunyoqarash va onglilik tarkib topishining zarur shartidir.
“ B ilim ” v a “ ish o n ch ” har xil tushunchalardir. B iz, m asalan, bir kishi haqida 
“e ’tiqodli, o 'z in in g nuqtayi nazariga ega, m ustaqil fik rlay d i” , desak. boshqa kishi 
to ‘g ‘risid a “nim ani eshitsa. nim ani o 'q is a . ishonaveradi, o 'z ic h a fikr y u ritm ay d i”, 
deym iz. D em ak , ular bir xil kish ilar emas.
D ono lard an biri ta ’kidlaganidek, ishonchni saxiy odam lardan olib yoki kitob 
d o ‘konidan xarid qilib boMmaydi, uni xuddi ovqat o sh qozonda hazm b o 'lg an id ek , 
har kim o 'z in in g k allasida m ustaqil holda vu ju d g a keltirishi kerak. B ilim lar 
ish o n ch g a ay lan ish in in g yag o n a y o 'li o 'q u v m aterialining o 'q u v c h ila r ong id a qayta 
ishlanishidir.
O 'q itu v c h in in g
v azifasi 
o 'z la sh tirilg a n
bilim lar 
ishonchga 
aylanishini 
t a ’m in lash d ir v a b u n d a o 'q u v c h ila rn in g ta 'lim jaray o n id ag i faolligi ju d a m uhim dir. 
Shunga k o ‘ra p edagogikaning zarur m uam m olaridan biri darsd a o 'q u v c h ila rn in g
bilish g a d o ir ish larin i faollashtirishdir.
D ars ja ra y o n id a m azkur prinsip qanday qilib am alg a oshirilishini ifodalash 
uchun ikk in ch i s in f o n a tili darsi m isolida “ p redm etning belgisi” m avzusini 
o ‘rganish b o ‘y ic h a ikkita m isol keltiram iz.
41

---

1. O 'q itu v ch i ana shu m avzuni o 'tis h d a doskaga b ir necha gapni ketm a—ket 
yozadi, o 'q u v c h ila r bilan ularga m a ’lum gapning bosh b o 'lak larin i ega va kesim ini 
taxlil 
qiladi, 
so 'n g ra o 'q u v c h ila rn in g
e ’tiborini 
gapning 
ikkinchi 
darajali 
b o 'la k la rig a aniqlovchiga qaratadi. K o 'rib chiqilgan m iso llar aso sid a xulosa 
chiqarib: "G apning shunday ikkinchi darajali b o 'la k la ri borki, ular p redm etning 
belgisini bildiradi va qanday? q anaqa? qaysi? so 'ro q la rig a ja v o b b o 'la d i”, - deydi.
2. O 'q itu v c h i xuddi shularni b o sh q ach a bayon qiladi.
D ars kirishdan boshlanadi: "B iz bugun gram m atika b o 'y ic h a yangi m avzuni 
o 'rg a n a m iz . M en m avzuni aytm aym an, u n i keyinroq o 'z la rin g iz aytasizlar. H ozir 
m en sizlarga b ir m atnni beram an, uni o 'q in g va o 'y la b k o 'rin g . M atn d a aytilgan 
o dam to 'g 'r is id a yaqqol tasavvur hosil q ilin g ” .
O 'q itu v c h i ana shu so 'z la rn i aytib, doskaga bolalar biladigan q ahram onning 
obrazi y o zilg an plakatni osib q o 'y d i. M atnda ham an iq lo v ch ilar tu sh irib
q o ldirilgandi. M ana o 's h a m ain: “ M en uning... ch eh rasig a qaradim va u haqiqatan 
ham hech narsadan q o 'rq m a y d i, deb o 'y la d im . Shunday... irodali va shunday... 
so 'z la y d ig a n bola q o ro n g 'u lik d a n ham , bezorilardan va ... narsalard an ham
q o 'rq m a slig ig a ishonch hosil q ild im ” .
O 'q itu v c h i o 'q u v c h ila rg a o 'y la b olish uchun biroz v aq t berdi v a u lard an shu 
m atnni o 'q ib , o 's h a bola to 'g 'r is id a qanday tasav v u r hosil q ilish g an in i aytib 
b erish larin i s o 'ra d i. O 'q u v c h ila r q iy n ald ilar, ular ju d a q isqa y o zilg an m atn d ag i 
o d am n in g q iy o fasin i tasv irlab bera olm adilar. S hu n d a o 'q itu v c h i o 'q u v c h ila rn in g
d iq q atin i h ik o y an in g to 'liq m atni y o zilg an plakatga ja lb qildi.
O 'q u v c h ila r ana shu t a ’rifdan qah ram o n n in g qiyofasini yaqqol k o 'z o ld ilarig a 
keltird ilar. S h u n d an s o 'n g o 'q itu v c h i ik k ala m atnni taq q o slash n i v a u larn in g farqini 
ay tish n i 
ta k lif q ild i. 
O 'q u v c h ila r 
birinchi 
p lak atd a p red m etn in g
belgisini 
b ild irad ig an s o 'z la r y o 'q lig in i aniqladilar.
S hu n d ay qilib, o 'q u v c h ila rn in g o 'z la r i aniqlovchi nim a ekanligi h a q id a xu lo sa 
ch iq ard ilar. B u e sa ularni fik rlash g a, fao llik k o 'rs a tis h g a m ajbur q ildi, b ilim larn i 
on g li o 'z la s h tiris h la rin i ta ’m inladi.
42

---