O 'z b e k is t o n r e s p u r L ik a s L o L iy va o 'r t a m a X s u s t a 'l I m V a z ir L ig I

D id a k tik a n in g aso siy k ategoriyalari
O 'q itis h nazariy asi b ilim lar, m a ’lu m o tlar v a dalillarn in g k atta zax irasig a ega, 
u larn in g bir q ism i tizim lash tirilg an , tartib g a solingan. O 'q itis h ja ra y o n in in g
stru k tu rav iy k o m p o n en tlari m aq sad li ra g 'b a tla n tirish
m o tiv lash tirish m azm uni, 
h arak ati, o 'q itis h n in g shakl v a m eto d larin in g ajratilishi a lo h id a ah am iy at k asb etadi.
22

---

M a n a
shu 
kom p o n en tlarn in g
ajratilgani 
o 'q itu v c h i 
bilan 
o 'q u v ch ilarn in g
birgalikdagi faoliyati q o n u niyatlarining tabiatini chuqurroq tushunish im konini 
beradi. P ed ag o g ik yechim larni tanlash nazariyasini ishlab chiq ish n in g m etodologik 
asosi o 'q itis h ja ray o n in in g m avjud barcha qonuniyatlarini hisobga olish fikri bilan 
m untazam aloqada b o 'la d i. B oshqacha aytganda, o 'q itish ja ra y o n in in g m avjud 
ham m a q onuniyatlarini, albatta, kom pleks holda hisobga olish bilangina ta 'lim
m asalalarini t o 'g 'r i hal qilish m um kin. Pedagogik va p sixologik shartsharoitlarni 
aniqlash aso sid a o 'q itish n in g optim alligi m ezonlarining asoslari tark ib toptirilgan va 
u larn in g eng aham iyatlilari q u yidagilardan iboratdir:
- o 'q itis h optim al b o 'lish i uchun har bir o 'q u v c h i o 'z in in g haqiqiy o 'q is h
im k o n iy atlarig a m uvofiq darajada o 'z la sh tirish i, tarbivalanishi va kam ol topishi 
shart;
- o 'q itis h optim al b o 'lis h i uchun o 'q u v c h ila r va o 'q itu v c h ila r darsdagi va 
uydagi ish lar vaqtining o 'z la ri uchun gigiyenik jih atd an belgilangan n orm asiga ega 
b o 'lis h i kerak.
R ejalashtirishni o p tim allash tirish n in g asosiy y o ' 1 lari o 'q itish n in g vazifalarini 
ta ’lim berish, tarb iy alash va kam ol toptirish 
bilan birg alik d a 
loyihalashga 
k o m p lek s jo n d a s h is h ham d a o 'q itis h vazifalarini u am alga oshadigan tizim ning 
x u su siy atlarin i hisobga olgan holda m uayyanlashtirishdir. Ishni rejalashtirishning 
q uyidagi usu llarid an foydalaniladi:
- o 'q itis h m azm unining q o 'y ilg a n vazifalarini eng m uvaffaqiyatli hal qilishni 
t a ’m in lay d ig an optim al variantini tanlash;
- o 'q itis h
ja ra y o n id a
q o 'y ilg a n
vazifalarni 
belgilangan 
vaqt 
ichida 
m uv affaq iy atli hal qilishni ta ’m inlaydigan m etod va vositalarni tanlash:
- m asalalarni m uvaffaqiyatli hal qilishni, shu ju m lad an , o 'q u v c h ila rg a
tabaqali yondashishni ta ’m inlaydigan tashkiliy shakllarini tanlash.
H ozirgi p ay td a ta ’lim ning m uhim jih a tla ri, m asalan, ta ’lim ning m azm unini 
ishlab chiqish va tanlash, m uam m oli kam ol toptiruvchi o 'q itish , o 'q u v ch ilarn in g
o 'q is h in i faollashtirish, o 'q itish m etodlari va ularning tark ib iy qism lari; o 'q u v c h ila r 
o 'q u v
bilim
faoliyatining 
m etodlari; 
o 'q u v
m aterialini 
tashkil 
qilish,
23

---

stru k tu ralash tirish v a h o k azo la r ja d a l crrg an ilm o q d a.
T a ’lim m azm u n in in g ishlab chiqilgan nazariy asid a quyidagi m uhim qoid alar 
talqin qilingan:
— t a ’lim m azm u n id a ja m iy a tn in g m a ’naviy va m oddiy elem entlari, shu 
ju m la d a n , tab iat, ja m iy a t va inson haqidagi bilim lar, ijodiy faoliyat tajribasi, 
in so n n in g m u n o sab atlari, b o sh q arish faoliyati, xulqi va hayoti ifodalanishi lozim ;
- ta ’lim n in g m azm uni um u m iy , politexnik v a k asb k o rlik k o m p o n en tlarin in g
birligini aks e ttirish i kerak;
- t a ’lim n in g m azm uni o ‘q u v ch ilarn in g y oshidan va ja m iy a tn in g rivojlanish 
d arajasid an kelib chiqadi;
— ta ’lim n in g m azm unidagi ajratilgan to ‘rt k o m ponent hajm i va m azm uni 
b o ‘y ich a o 'z a r o a y n an m uvofiq b o ‘lishi kerak.
M ak tab riv o jlan ish in in g hozirgi b o sq ich id a ta ’lim ni k o m p y u terlash tirish
m asalasi g ‘o y at m uhim
ah am iy at kasb etm oqda. 0 ‘quvchilarni zam onaviy 
h iso b lash
tex n ik asid an
fo y d alan ish g a 
d o ir 
bilim
va m alak alar bilan 
q u ro llan tirish , o ‘quv ja ra y o n id a k o m p y u terlarn in g keng q o ‘llanishini ta ’m inlash 
ja m iy a td a b o zo r iq tiso d iy o tin i 
riv o jlan tirish n in g
m uhim v azifalarid an biridir. 
M an a shu v a zifan i a m alg a o sh irish y u zasid an p ed ag o g ik a fanida o ‘rta m aktabga 
elek tro n h iso b lash m ik ro p ro tse sso r texnikasini tatbiq etish n in g ikkita asosiy 
y o 'n a lis h i ishlab ch iq ilm o q d a.
B u la m in g
b irin ch isi 
m ak tab d ag i 
ta ’lim n in g
m azm u n ig a 
o 'q u v c h ila r 
u m u m ta ’lim tay y o rg arlig in in g k o m p o n en ti sifatid a d astu rlash tirish aso slarin i v a
h iso b lash
tex n ik asin i jo r iy
etish; 
ikkinchisi 
m aktabda 
elek tro n
hisoblash 
m ash in alarid an t a ’m in lash ta ’lim in in g v ositasi sifatid a foydalanishdir.
P e d ag o g ik a fani m ak tab larn in g E H M lardan foy d alan ish d ag i tajribalarini 
o ‘rg an ish i v a u m u m lash tirish i; y alp i k o m p y u ter sav o d x o n lig ig a ja v o b b eradigan 
y a g o n a d a stu rla sh tirish u m u m ta ’lim iy k u rsin i y a ra tish ; d asturlashni 
o 'rg a tis h
b o sh lan ad ig an m u d d atn i va k u rsn in g hajm ini belg ilash i, m ak tab d a o ‘rg an ilad ig an
alg o ritm tilin i tan lash , ta ’lim ning m ash in a bazasidan fo y d alan ish asoslarini ishlab 
ch iq ish i v a b o sh q a v a z ifa la m i ado etishi kerak.
24

---

T a ’lim nazariyasiga m uam m oli 
kam ol toptiruvchi o ‘qitishni jo riv etish, 
sh u n in g d ek , o 'q u v jaray o n in i tab aq alash tirish va individuallashtirish y o 'lla rin i 
izlash b o 'y ic h a faol ishlar olib borilm oqda.
M uam m oli kam ol top tiru v ch i o 'q itish n in g nazariyada ishlab chiqilgan asosiy 
g 'o y a la rin i quyidagicha ta ’riflash m um kin:
- ta ’lim iy bilishni ilm iy bilishga m uvofiq m o d ellash tirish g 'o y a si, y a ’ni 
m uam m oli vaziyatni vu ju d g a keltirish farazni o lg 'a surish farazni asoslash farazni 
hal qilish uni tasdiqlash yoki rad etishdek zaru r b o 'g 'in la rn i o 'z ichiga olgan 
m uam m oli o 'q itish ;
- o 'q u v c h ila rn in g ijodiy im koniyatlari va qobiliyatlarini rivojlantirish, ularda 
tad q iq o tch ilik y o 'sin id a g i k o 'n ik m a va m alakalarni o 'stirish g 'o y a si.
M uam m oli o 'q itis h n azariy asid a q ato r qonuniyatlar ifodalandi va eksperim ent 
y o 'li bilan asoslandiki, ulardan m uam m oli dars o 'tish bilan m uam m oli o 'rg atish n in g
birligi v a b ir-b irin i taq o zo etishi, o 'q u v ch ilarn in g tayyorligi darajasi bilan 
m uam m oli o 'rg a tis h d arajasining m uvofiqligi kabi qonuniyatlarni ajratish m um kin.
D id ak tik ad a ishlab ch iq ilg an o 'q u v c h ila rn in g bilish faoliyatini faollashtirish 
nazariyasi m uam m oli kam ol toptiruvchi o 'q itis h nazariyasiga ju d a vaqindir.
F aollik nazariyasining asosiy g 'o y a si ham m axsus tashkil etilgan ta 'lim
m u hitida (o 'q itish n in g m azm uni, shakllari va m etodlari bilan) o 'q u v ch ilarn in g
faolligini to b o ra o shirib borishdan ib o ratd ir.lsh lab chiqilgan fao llik nazariyasi o 'q u v
ja ra y o n id a bilim larni o 'z la s h tirish , ularni qayta ishlash va q o 'lla sh n in g (m uam m oli 
v a repro d u k tiv ) usullarini o 'rg a n ish b o 'y ic h a tashkil etiladigan o 'z in i o 'z i 
b osh q arad ig an faollikdan iboratdir. M azk u r q onuniyatlar asosida am aliy jih atd an
m uhim ah am iy atg a m olik nazariy q oidalarni ifodalash m um kin.
F ao llash tirish vositalari tizim i, ta 'lim n in g m azm uni, o 'q itish n in g shakl va 
m eto d lari o 'q itish n in g asoslangan. m aqsadga m uvofiq o 'z - o 'z i n i boshqaradigan 
ja ra y o n sifatida tashkil qilishni ta ’m inlashi uchun ular quyidagi talablarga ja v o b
berishi kerak:
- t a ’lim ning h am m a b o sqichlarida o 'q u v c h ila rd a o 'q itish n in g ichki m otivlarini 
q o 'z g 'a tis h va rivojlantirish;
25

---

— o ‘quvchilarda o 'z old ilarig a m uayyan m aqsadlarni q o 'y is h v a kelgusidagi 
faoliyatlarini rejalashtirishga ra g 'b atlan tirish m exanizm ini takom illashtirish;
— o'q u v ch ilard a axborotlarni 
qayta ishlashga doir ta ’lim iy v a aqliy 
k o 'n ik m alarn in g shakllanishini ta ’m inlash;
— o'qu v ch ilarn in g o 'q u v b ilish
m aqsadlariga erishish 
uchun jism o n iy va 
axloqiy, irodaviy kuchlarini oshirish;
- t a ’lim jarayonida n azorat va o 'z - o 'z i n i boshqarish orqali o 'q u v c h ila rn in g o 'z
o 'q u v -b ilis h
faoliyatini 
baholashini ta ’m inlash. 
Shu qoidalarga rio y a qilinsa, 
ta ’lim sam aradorligi yanada ortadi.
T a ’lim jam iy atn in g iq tisodiv-ijtim oiy darajasi va m adaniyati, uning siyosiy va 
m afkuraviy strukturasi m azm unini b elg ilay d ig an m asalalarni hal qiladi. S h uning 
uchun oiladagi yoki ja m o ad ag i, m aktabdagi. ishlab ch iq arish d ag i m aq sad g a 
m uvofiq yo k i tasodifiy tarbiya o 'z m o hiyatiga k o 'ra ijtim oiy b o 'la d i, chunki har 
qanday tarb iy a ijtim oiy m u n o sab atlarn in g subyekti hisoblanadi.
Inson tu g 'ilg a n paytidan boshlab u yoki bu ijtim oiy guru h g a m ansub b o 'lib , 
m ehnat alo q alarin in g m a ’lum tizim id a tegishli y u rid ik huquq lard an foydalanadi. 
Jam iy atd ag i o 'z a ro m u n o sab atlar m ajm u y in in g m azm uni va x arakteri shaxs kam ol 
to p ish in in g um um iy y o 'n a lis h in i hal qilu v ch i y o 's in d a belgilaydi. O ta -o n a la r v a
p ed ag o g la r 
tarbiya 
m eto d larid a 
o 'z ig a
x o s 
o 'rin
tu tsalar 
ham , 
u larn in g
m aq sad larin i, istaklarini va intilishlarini 
p irovard 
n atijad a ja m iy a t b elgilaydi, 
uning u yo k i bu ijtim oiy g u ru h lari, hay o tn in g
um um iy sharoitlari, uning 
m anfaatlari va ideallari belgilaydi.
“ Ijtim oiy tarb iy a” ibo rasid an an ch a to r m a ’n o d a sh ax sg a ta ’sir k o 'rsa tis h n in g
m ax su s tu zilg an ijtim oiy in stitu tlard a am alg a o sh irilad ig an , oilad ag i va y aq in atro f- 
m u h itd ag i ta rb iy a d a n farqli ja ra y o n n i ifo d alash uchun foydalaniladi.
T a ’lim v a ta rb iy a tu sh u n ch asin in g q aysi biri k en g ro q m a ’n o g a eg a ek an lig i 
x u su sid ag i bahs sam arasizd ir, chunki ham m a gap u larn in g q aysi m aq sad d a 
q o 'lla n ish id a d ir. A d ab iy o tlard a k o 'p uch ray d ig an “ta ’lim ” va “ta rb iy a ” s o 'z la rin i 
p ed ag o g ik ja ra y o n n in g q a ra m a -q a rs h i to m o n larin i ifo d alash u ch u n q o 'lla n is h i 
u n ch alik to 'g 'r i em as. B inobarin, ta ’lim bilim b erish n in g m aq sad g a m u v o fiq
26

---

ja ra y o n i sifatid a doim o m uayyan shaxslarni tarbiyalashni o 'z ichiga oladi. 
T arb iy a n in g y o ‘nalishi esa, hatto, ta 'lim n in g m azm uni va saviyasi bilan rasm an bir 
xil b o ‘lsa ham p rinsip jih atd an turlicha: insonpai"var dem okratik yoki totalitar 
b o 'lish i m um kin. T a ’lim tarbiya m uassasalarida am alga oshiriladigan chuqur 
p edag o g ik ja ra y o n sifatidagi tarbiya haqida gap irish uning faqat bir tom onini 
kasbiy jih a tin i k o ‘rsatishni bildiradi.
T arb iy a ham m a v aq t xalq orasidagi hodisa. ijtim oiy hayotning doim iy 
k ategoriyasi hisoblangan. T arb iy an in g ijtim oiy tabiatini anglash davlat va xalq 
tarbiyasi, ja m iy a t v a shaxs tarbiyasi o ‘rtasidagi m aqsadga m uvofiq va tasodifiy 
tarb iy a o 'rta sid a g i tafovutni, tarbiyaviy ta 's ir o b ’yektining g 'o v a t m urakkab 
tugunini b ilish im konini beradi.
T a rb iy a shaxsni m aqsadga m uvofiq y o 's in d a shakllantirish. unda fazilatlarni 
tarkib to p tirish jaray o n id ir. T arb iy a tarbiyani am alg a osh iru v ch ilar kutadigan natija 
m av judligini talab qiladi. U ikki turdagi faoliyatni, y a 'n i shakllanuvchi va 
sh ak llan tiru v ch i 
faoliyatni 
bajaru v ch ilar 
tarbiyaning 
tashkilotchilari, 
shakllanuvchi faoliyatni bajaru v ch ilar esa tarbiyaning y o lg 'iz yoki jam o av iy
o b 'y e k tla ri hisoblanadi. T arbiyaning o 'z ig a xos xususiyatlari uning ikki tom oni 
o b 'y e k tiv v a subyektiv jih atlari m avjudligidir. U ning shakllantiruvchi faoliyatlarini 
b ajaru v ch ilar o 'z la ri xohlasa-x o h lam asa tarbiyaning o b 'y ek ti ekanligida k o 'rin a d i. 
Y u q o rid a ta ’kid lan g an id ek , o b 'y e k tiv shakllanuvchi va shakllantiruvchi t'aoliyatlar 
ham d a u larning elem entlari o 'rta sid a , shuningdek, har bir faoliyatning elem entlari 
o 'rta s id a ichki o b 'y e k tiv b o g 'la n ish va m unosabatlar m avjudligida nam oyon 
b o 'la d i.
S hakllantiruvchi va shakllanuvchi faoliyatning subyektiv tom oni u yoki bu 
faoliyatni b ajaru v ch ilar sub y ek tlar hisoblanadi va tarbiyaning natijalari ularning 
ichki h o latig a, egaliagan kasbiy x u susiyatlari, qiziqishlari, ehtiyojlari ham da 
q o b iliy atlarig a b o g 'liq b o 'la d i.
T arb iy a ba’zan to 'p la n g a n bilim larni. faoliyat tajribalarini yosh avlodga 
berishning y o 'li sifatida, b a'z a n erishiIgan m a 'n a v iy m adaniyatni q ay ta tiklash va 
riv o jlan tirish n in g om ili sifatida va b a ’zan ijtim oiy m unosabatlarning alohida shakli
27

---

sifa tid a ta ’riflanadi.
T a rb iy a n in g m aqsadi u n in g k o 'z la n g a n natijasidir. U ja m iy a t riv o jlan ish in in g
eh tiy o jlarin i o 'z id a aks ettiradi va ja m o a tc h ilik ham d a davlat h u jjatlarid a 
ifo d alan ad i, p ed ag o g ik taM im otlar va nazariyalarda muayv anlashtiriladi ham da 
b atafsil y o ritilad i. S infiy ja m iy a td a tarbiyaning m aqsadi h u km ron sin flar tom onidan 
belgilanadi va bayon q ilinadi.
M asalan, q u ld o rlik d av rid a tarb iy an in g m aqsadi qullarni b o ‘y su n d irish va 
b o stirib tu rish g a layoqatli ja n g c h ila r ham da lash k arb o sh ilarn i; feodalizm d av rid a 
feodal 
ritsarlar; 
b u rju aziv a 
d avrida 
ish b ilarm o n lar 
va 
b izn esm en larn i 
tay y o rlash d a n ib o rat b o 'lg a n .
T arb iy a n in g
m aqsadi 
shaxsni har tom onlam a va u y g ‘un kam ol to p tirish , 
u n in g m a 'n a v iy , ax lo q iy estetik q adriyatlarini sh ak llan tirish , y u k sak darajada 
u y u sh g a n v a sh ak llan g an ja m o a la rn i v u ju d g a keltirishdir. T arb iy a n in g m aqsadlarini 
o x irg i va o raliq , u m um iy va m uay y an , asosiy va y o 'l- v o 'la k a y m aq sad larg a 
ta sn ifla sh m um k in . M aq sad bilan bir qatorda, hal qilin ish i m aqsadga erishishni 
ta ’m in lay d ig an v azifalar ham turadi. M asalan. ta rb iy an in g um um iy m aqsadini 
ro 'v o b g a ch iq arish , y a ’ni shaxsni har to m o n lam a kam ol to p tirish u ch u n aqliy, 
ax lo q iy , g ‘oyav iy siyosiy, estetik , m eh n at va jism o n iy tarb iy a v azifalarin i am alga 
o sh irish zarur.