O 'z b e k is t o n r e s p u r L ik a s L o L iy va o 'r t a m a X s u s t a 'l I m V a z ir L ig I

0 ‘qitish m etod larin in g tasnifi
Ped ag o g ik ad a 
0
‘qitish m etodlarini tasn iflash g a vag o n a yo n d ash u v m avjud 
em as. H ozirgi d id ak tik ad a o ‘qitish m etodlarini bilim lar m anbayi b o 'y ic h a (S. O. 
L o rd k ip an id ze, Y. Y. G olant), didaktik m aqsadlar b o ‘yicha (B. P. Y esip). bilish 
faoliyatining saviyasi b o 'y ic h a (I. Y. L erner, M. N . Skatkin, М . I. M axm utov) 
farq lash eng k o ‘p tarqalgan.
M etodlarning b in ar shakllari, ularni uch o 'lc h o v li va hatto. keng qam rovli 
farqlash ham uchraydi. A na shu tasn iflarn in g har birida afzalliklar va k am chiliklar 
m avjud b o 'lib , ular a d a b iy o tla rd a y e ta rlic h a taxlil qilingan.
O 'q itish m etodlarini bilish m anbalari b o 'y ic h a tasniflash ancha o d d iy b o 'lib , 
ular m ak tab am aliy o tid a keng tarqalgan. Bu belgi b o 'y ic h a m etodlar quyidagi uch 
guruhga b o 'lin a d i:
1. O g 'z a k i m eto d lar (bilim larni s o 'z bilan bayon qilish. suhbat, darslik, 
m a ’lum otnom a v a ilm iy adabiyotlar bilan ishlash).
2 . K o 'rsa tm a li m eto d lar (rasm lar, nam oyishlar, kuzatishlar).
3. A m aliy m etodlar (m ashqlar. laboratoriyadagi am aliy ishlar). B uiar m a 'lu m
darajada shartlidir, chunki m azkur m etodlarning ham m asi o 'z a ro cham barchas 
b o g 'liq b o 'lib , ularni doim ham aniq chegaralab b o 'lm ay d i.
H ar b ir o 'q itis h m etodining o 'z vazifasi 
bor. 
A dabiyotlarda o 'q itish
m eto d larin in g rag 'b a tla n tiru v c h i (m otivlashgan), ta ’lim iy, tarbiyaviy va kam ol 
toptiruvchi um um pedagogik v azifalari ifodalangan.
O 'q itu v c h i darsga tay y o rlan ish d a va uning uchun eng m uvofiq m etodlarini 
tan lash d a an a shu m eto d larn in g bajarilishi m um kinligini va ularning strukturasini 
hisobga olib, shu aso sd a ra g 'b a tla n tirish , tarbiyaviy va kam ol toptirish vazifalarini 
kuchaytiruvchi m urabbiydir.
T asn iflash ta ’lim ning nazariy asoslarini k o 'rish g a yordam beradi, pedagogik 
fikrni chuqurlashtiradi v a sh u n g a k o 'r a ijod uchun asos b o 'la d i. O 'q itish m etodlarini 
tasn iflash o 'q itu v c h ila r faoliyati o 'rta s id a taqsim lanadi. B irinchi guruhga o 'q itish
usullari va ikkinchi guru h g a esa o 'q is h usullari 
kiradi. Q uyida o 'q itis h
m eto d larin in g taniqli o lim lar tavsiya etgan tasniflarini k o 'rib chiqam iz.
95

---

X orazm iy, B eruniy, Y u su f X os H ojib, Ibn Sino, B u rhoniddin Z a rn u d jiy larn in g
m etodlari tasn iflarid a asosan m antiqiy bilish faoliyatini kuchaytirish nazarda 
tutilgan b o 'lib , ular k o ‘n ik m a v a m alakalarni shakllantirish h am d a m ustahkam lash, 
k o 'rsa tm a lilik n azariy a bilan am aliyotni o 'z a ro b o g 'la sh . izlanish m etodlaridan 
iboratdir.
I. Y. L ern er va M . N . S katkin o 'q itis h m etodlarini q u y id ag ilarg a ajratadilar:
— tu sh u n tirish rasm lar m etodi;
— rep ro d u k tiv m etod;
— m uam m oli bayon qilish m etodi:
— q ism an izlanish m etodi;
— ta d q iq o t m etodi.
M .A . D an ilo v v a B .P. Y esipning tasnifi m a ’lum turdagi d arslard a q o ‘yiladigan 
v azifalarg a b o g ‘liqdir.
1. B ilim larn i 
bayon 
qilishda: 
hikoya, tu sh u n tirish , m a ’ruza, 
suhbatlar, 
k o ‘rsatm ali q o ‘llanm alarni n am o y ish etish.
2. O ’q u v ch ilard a 
k o 'n ik m a
va 
m alakalarni 
sh ak llan tirish : 
m ash q larn i 
s h ak llan tirish v a am aliy ishlar.
3. B ilim , k o ‘nikm a va m alakalarni tek sh irish , jo riy k u zatish lar, o g 'z a k i 
s o ‘rash, y o z m a v a am aliy nazo rat ishlari.
S .I.P ero v sk iy v a Y. Y. G o lan t tasnifi: faol va passiv m eto d larg a b o ‘lish:
— a g a r o 'q u v c h ila r m ustaqil ishlasa, faol m eto d lar (lab o rato riy a m etodi, kitob 
b ilan ishlash);
— a g a r o 'q u v c h ila r faqat tin g la sa v a esh itsa, p assiv m eto d lar (hikoya, m a ’ruza, 
tu s h u n tirish , n a m o y ish qilish m etodi, ekskursiya).
B unday ta sn ifla sh m a ’qul em as, chunki u o 'q u v c h ila rn in g o ngliligi va faolligi 
p rin sip in i b uzadi.
Y. K . B ab an sk iy n in g tasn ifi b o 'y ic h a m eto d lar u ch ta k a tta g u ru h g a b o 'lin a d i:
— o 'q u v ta rb iy a ish larin i tash k il etish va am alg a oshirish;
96

---

-
n azo rat va o 'z in i o 'z i n azorat qilish m etodlari dars o 'tila y o tg a n s in f va 
dars m avzusining nom i;
— b ilish g a d o ir o 'y in la r, o 'q u v m unozaralari, qiziq vaziyatlarni vujudga keltirish, 
ra g ‘batlantirish, tan b eh berish va n azo rat m etodlari.
T.A . Ilin a olim larning tasniflarini um um lashtirib, Y. K. B abanskiyning 
tasnifini m a ’q u llag an va tasniflashning quyidagi tartibini tavsiya etgan:
— yangi bilim larni (o ‘qituvchining s o 'z la rig a tayangan holda berish uchun 
foydalanilgan tushuntirish, hikoya, m aktab m a ’ruza m etodlari):
— yangi b ilim lar o 'z la sh tirilish i, m ustahkam m alakalar shakllanishi uchun 
foydalaniladigan m etodlar: suhbat, ekskursiva, eksperim ent va laboratoriva ishi, 
darslik va kito b bilan ishlash. o 'y in la ri, m ashqlar;
— d arsning har bir bosqichida foydalansa b o 'la d ig a n texnik vositalar bilan ishlash 
m etodlari;
— m ustaqil ish.
S.P. B aran o v o 'z tasnifini g uruhlar b o 'y ic h a taqsim laydi.
B irinchi g u ru h g a o 'q itish n in g o 'q itu v c h i eng asosiy rol o 'v n a y d ig a n hikoya, 
suhbat, tasn iflash , tushuntirish va hokazolarni kiritadi. B unda o 'q u v c h in in g asosiy 
v azifasi o 'q itu v c h i m ulo h azalarin in g m antiqiga ergashish, bayon qilinayotgan 
m azm unni tushunish, eslab qolish va keyinchalik o 'rg a n ilg a n m aterialni qayta 
gapirib b era o lishdan iborat b o 'la d i. U ning fikri o 'q itu v c h i m ulohazalarining 
tizim ig a q an ch alik yaqin b o 'ls a . o 'q u v m aterialini o 'rg a n ish n in g tav siy a etilgan 
y o 'li sh u n ch alik ishonchli b o 'la d i. O 'q u v c h in in g asosiy vazifasi - o 'q itu v c h in in g
gaplarini tin g lash v a ularni tu sh u n ib olishdir.
Ikkinchi g u ru h g a o 'q is h n in g y o 'lla ri: m ashqlar, m ustaqil, laboratoriva, am aliy 
v a nazo rat ishlar kiradi. O 'q u v ch i faoliyatining xarakteri tavsiya etilgan m etodning 
sam aradorligini belgilaydi. O 'q itu v c h in ig roli b olalarning o 'q is h ig a m ohirona 
rahbarlik qilishdan iborat b o 'la d i.
T asn iflash n in g shunday turlari ham m avjudki, ularda o 'q itis h m etodlari 
o 'q is h n in g teg ish li m etodlariga: axborot, um um lashtirish. ijrochilik. tushuntirish,
97

---

reproduktiv, instruktiv, am aliy va m ahsulliam aliy, tu sh u n tirish d a’v a t v a qism an 
izlanishli, undovchi va izlanish tarziga rnos keladi (М. I. M axm utov).
A m alda o'qitish m etodlarini tasn iflash g a bilim lar m anbayi m antiqan asoslar 
b o 'y ich a (N. M . Verzilin). b ilim lar m anbayi va o 'q u v ch ilarn in g o 'q u v fao liy atid ag i 
m ustaqillik darajasi b o 'y ic h a (A . N . A leksyuk, I. D. Z verov va b o sh q alar) barav ar 
y o n dashish eng k o 'p uchraydi.
S.G .Shapovalenko m eto d larn in g to 'r t jih atin i: m antiqiy-m azm uniy. p ro tsessu al 
v a tash k iliy boshqarilishi jih a tla rin i k o 'rib chiqadi.
M etodlarni tasniflash m u am m o sig a tu rlich a qarashlar ular haqidagi b ilim lar 
tabaqalanishi va birlashishining tabiiy jaray o n in i aks ettiradi (S v etlo v sk ay a, 
Suvorova, L vov, M avlonova va boshqalar).