O 'z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L iy va o 'r t a m a X s u s

5. 

O'quvchilarni  kasbga  yo ‘llashda  sinfdan  va  maktabdan 

tashqari  ishlarni  tashkil  etish. 

Si nfdan  va  m a k t a b d a n   t ashqari   i sh­

lar  o ' quv c hi la rni   kasbni  ongli  ravishda  t an l as hg a,   u l a r n i n g   ijodiy 

qobiliyatlarini  rivojlantirishga,  ul arda  m o d d i y   ishlab  chiqarish. 

fan,  t exni ka  va  boshqa  sohalarga  oid  kasblarni  egallashga  q i zi ­

qishini  s ha kll anti ri shda  ko' p j i h a t d a n   y o r d a m   beradi.

Si n fd a n  tashqari 

m as h g' u l ot la rd a   kasbga  yo'llash  ishlari 

o 'q u v c h il a r n i n g   yosh  va  bilish  xususiyatlariga  qarab  bir  ne-  

cha  b os qi chl ar da   olib  boriladi,  b u n d a   quyidagi  vazifalar  a mal ga 

oshiriladi:

—  m o d d iy   ishlab  chiqar ish  s ohasida  m e h n a t g a   bo' lgan  ijtimoiy 

qiziqishlarni,  o ' quvc hil arda   u m u m a n   m e h n a t   ha qida  t asavvurla- 

rini  shakllantirish;

—  m e h n a t g a   m u h ab b a t ,   m e h n a t   ahli ga  h u r m a t   hislarini  sing- 

dirish,  u n u m l i   m e h n a t g a   ijtimoiy  mayl lar ini   shakll anti ri sh;

—  b ar qa ro r   kasbiy  qiziqishlar  va  ma yl la rni   s hakll anti ri sh  va 

rivojlantirish;

—  mutaxassislikni,  kasbni  t an l as h  va  uni  o'zlasht irish  yo'llarini 

t a nl as h  maq s adi da   o' tkaziladi.

T e x n i k a  t o' gar ak l ar id a gi   m a s h g ' u l o t l a r d a   olib  b or il a di ga n  

kasbga  yo ' na lt i ri sh   ishi  m a z m u n i   o ' q u v c h i l a r n i   t o ' g a r a k   y o ' n a -  

lishiga  muv o fi q  kasblar,  p r e d m e t l a r   va  m e h n a t   texnologiyasi 

bilan,  ishchi   shaxsiga  n i s b a t a n   q o 'y il ay ot gan   talablar,  m a z k u r  

kasbga  oid  mu t ax a ssi sl ar   t ayyorlash  s ha rt la r i  bi lan,   ijodiy  ish  va 

a n a   shu  kasb  e g a la r i n i n g   kasbiy  o' sish  istiqbollari  bi lan,  i xt ir o-  

c h i l a r   va  r at si ona li za tor lar   j a m i y at i   o ' q u v c h i l a r   t a s hk i l ot l a r i da .

312

---

t e x n i k   i jodkorlik  t o ‘g a r a kl ar i da ,   b o z o r   iqtisodiyoti  m u a m m o -  

l ar i ni   ijodiy  hal  qilish  mas al al ari   bi lan  t a n i s h t i r i s h n i   o'z  ichiga 

oladi.

O ' qu v e h i l a r n i   t ani shti ri sh  u c h un   m e h n a t   sohalari  va  kasb  doi- 

ralari  r o ‘yxati ni  t u z g a n  cho g' da   ishlab c hiqa ris h  u c h u n   z a r u r  kadr- 

larga  bo' lgan  t alab-ehtivojlarga  a ma l  qilish  va  ayni  vaqtda  yaqin 

atrofdagi  u m u m t a i i m   m a k t a b   kasblari  b o ' y i c h a   tayyorlov  kurslari 

va  oliy  o' quv  y u r t l a r i d a   mutaxassislar  t ayyorlash  yo' nali shlarini  

hisobga  olish  zarur.

T o' ga r ak la rda   o ' t ka zi la d ig an   m a s h g ' u l o t l a r   o' q uv c hi la rn i ng  

yosh  xususiyat larini ,  qiziqishlarini,  s h u n i n g d e k   bo z or   iqtisodiyo- 

tini  r ivoj lant ir ishni ng  asosiy  yo 'n a li shla rin i  hi sobga  olgan  holda 

ul ar ni   kasbga  yo' nalt iri sh  u c hun   keng  i mk o ni y at l ar   o ch ib   beradi. 

Bu  n ar sa   o ' q u v c h i l a r n i n g   m u a y y a n   yoshiga  mo' l ja ll an ga n  va  p o ­

litexnik  m a z m u n   kasb  etgan  t exnika  ijodkorligi  t o' ga ra k la r in i ng  

tegishli  dasturlari   bilan  t a ' m i n l a n a d i .   C h u n o n c h i ,   o da td a ,  t a ’­

l i m n i n g   bi ri nchi   yili  dasturi  V I —VII  s in f l a r n i n g   o' quvchilariga, 

t a ’l i m n i n g  i k k i n c h i  yili dastur i V I I 1—IX s i n f l a r n i n g  o'quvchilariga 

mo 'lj all angandi r,   k o 'pg in a  hol larda  shaxsiy  ( yakka  tartibdagi) 

d a s t u r   asosida  s hug' ull anadil ar .  I l l —V  s i n f l a r n i n g   o'quvchilari 

b o sh l a n g ' i c h   t e xn i k  model lasht irish  to' gar aklar i  dasturlari   a s o ­

s i da 

ish 

k o ' r a d i l a r .   I —II  s i n f l a r n i n g   o ' q u v c h i l a r i   o ‘zlari 

u c hu n 

m a x su s   tashki l  q i li nad i ga n  « M o h i r   qo'llar»,  « O ' y i n c h o q l a r   fab- 

rikasi»,  «Yosh  texnik»,  «Ki chik  o ' q u v c h i l a r n i n g   e rki n  ustaxonasi» 

t o ' g ar a kl a r i d a  va  b os hq a   shu  kabi  t o ' g ar a kl ar d a  s hug'ullanadilar.  

Bu  t o 'g ar a kl ar   o' z  ishini  b o s h la n g' i c h  s i n f l a r n i n g   m e h n a t   xonasi 

negizida  olib  boradi.

H a r   bir  t o' ga ra k   b o' yi cha   n a mu n a v i y   d a s tu r la r   nazariy  m a t e -  

rial ni   va  a ma l iy   i s h l a rn i ng   yetarli  darajadagi  r o' yxat ini   o'z  ichiga 

oladi.  Bu  da s tur la r ga   ko' zda  t u ti l m a ga n,   lekin  u  yoki  bu  m a v ­

z uga  muvofiq  b o ' l ga n  konstruksiyal ar  yoki  m o d e l l a r n i n g   ish  re- 

j as ini   h a m   kiritish  m u m k i n .   Ma hal liy   sharoitlarga  va  to' garak 

a ’z o la r i n i n g   qiziqishlariga  qa ra b  o ' r g an i l a d i g a n   mat eri alni   qis- 

qart iri sh  yoki  ko' payti rish  m u m k i n .

Texni ka  ijodkorligi  to' garaklari  o ' q u v c h i l a r n i n g   hozirgi  z a m o n  

ishlab  c hiqar ishga,   t ex n i ka   va  fanga  bo' l gan   qiziqishlarini  ken- 

gaytirishga  y o r d a m   beradi,  ijodiy  va  t exnikaviy  t a f a k k u r n i   rivoj- 

lantiradi,  konstr uksiyal ash,  mo del la sh tir is h  va  ratsionalizatorlik 

ishi  m al ak al ar i  va  k o ' n i k m a l a r i n i   s hakll anti radi .

313

---

Tegishli  t o ‘g ara kd a  o ' q u v c hi la rn i ng   muvaffaqiyatli  shug' ul- 

lanishlari  faoliyatning  m u a y y a n   turiga  qiziqishni  rivojlantiradi, 

bajariladigan  ishga  ijobiy  m u n o s a b a t d a   bo' lishni  shakllantiriladi. 

Bo la la rn in g  qiziqishlari  esa  u l a r n i n g   mavllari  bilan  c h a m b a r c h a s  

b o g‘langandir.  O' qu v c hi la rd a   qiziqishlar va  m a yl la r ni ng   rivojlani- 

shi  ko' p  j i h a t d a n   t o ' g a r a k la r ni n g  mas hg ' ul ot la ri da   u l a r ni n g  bi­

lish  faoliyati  to'g'ri  tashki l  etilganligiga  bog'liqdir.  Bilish  faoli­

yati  o ' q u vc h in i n g  m u a y y a n   ish  t uri ni   muvaffaqiyatli  bajarishga 

bo'lgan  shaxsiy  qobiliyatini  aniql ashga,   u n i n g   kasbiy  m a qs a d i ni  

shakll anti ri shga  i m k o n   beradi.  Shu  boi sdan  bilish  faoliyati  tashkil 

qilingan  chog' da  kasbga  oid  axborot  o' quvchilarga  o' z  vaqtida  ye- 

tib  borishi  va  u l ar n i n g   i mkoni yat iga  mos  bo'lishi  m u h i m d i r .

M a ’lumki,  m as h g ' ul o t l a r   c hog' ida   o' q uvc hi la rda   u m u m t e x -  

nikaviy,  u m u m m e h n a t   va  max s us   b i li ml ar   h a m d a   k o ' n i k m a l a r  

shakll anadi .  O ' q uv c hi la r   ishlab  c hiqa ris hda   o m m a l a s h g a n   a sb o b-  

lar  va  m os l a m a l a r   bilan  ish  ko'radilar,  b a ’zan  esa  ularni  o'zlari 

h a m   tayyorlaydilar.  O ' q u v c h i l a r n i n g   texni k  ijodkorlik  t o' gar ak la - 

ridagi  faoliyati  ko' pgi na  hol larda  ijtimoiy  a h a mi y at g a  moli k  b o ' l ­

gan  m u a yy a n   b u y u m l a r n i   tayyorlash  bilan  h a m   bog'liqdir.

Texnika  to'garagi  mashg' ulotlari  uchun  kasbga  yo' naltirishning 

diqqatga  sazovor jihatlarini  ko'rsatib  o'tish  qiyin  emas.  To'garakda 

b i rm un ch a  muvaffaqiyatli  yoritilishi  m u m k i n   bo'lgan  bu nd ay  j ihat- 

larga  ishchi  faoliyatini  tavsiflash,  ishlab  chiqarish  mutaxassisi  sifati- 

da  uning  vazifalari,  me hn a t  m a z m u n i ,   shuningdek  kichik mutaxas- 

sisning  samarali  ishlashi  uchun  z arur  bo'lgan  bilimlar,  k o' n i kma   va 

malakalar  bilan  tanishtirish,  m e hn a t   qurollari  va  obyektlari  kiradi.

Texni ka  to'garagi  m a s hg ' u l o t l a ri d a   kasbga  yo' naltirish  ishi 

t o'garak  ishlab  t u r g a n   b u t u n   davr  m o ba y n i d a   m u n t a z a m   ravishda 

olib  borilishi  u c hu n  eslatib  o' tilgan  b a rcha  om i l l a r   va  xususiyat- 

larni  hisobga  olib,  n a mu n av i y  d a s t u r   asosida  kasbga  yo' naltirish 

b o' yi ch a   kasbiy  ish  y uz as id a n  ish  rejasini  tuzish  lozim.

Kasbga  yo'naltirish  sistemasi  hayot  yo'lini  t a n l a b   olishda, 

kasbga  yo' nalt iri shda  m a s h i n o s o z l i k   va  m as h i n a sh u n o s l i k ,   fer- 

m er   xo'jaligi  d e hq o nl ar i   va  m e h n a t k a s h   ziyolilarning  saflarini 

to' ldirishda  yoshlarga  k o ' m ak l as h is h i  va  u m u m a n   m e h n a t   resurs- 

larini  oq ilo na   t a q s i m l a s h d a   t a ’sir  o' tkazishi  lozim.  M a z k u r   vazi- 

fani  a ma li y  j i h a t d a n   ro' yobga  chiqarish  u c h un   u m u m i y   t a ’lim, 

m e h n a t   politexnika  makt abi,  t a ’l im-tarbiya  ishi  m a z m u n i g a   asos 

solingan.

314

---

Q uy id a   t o' ga ra k   ishi  j a r a y on id a   kasbga  yo'naltirish  ishining 

n a m u n a v i y   rejasi  keltiriladi:

№

T o ' g a r a k

m a s h g ‘u l o t I a r i

K a s b g a   y o ' n a l t i r i s h   i s h i n i n g  

m a z m u n i

I s h   m e t o d l a r i   va 

u s u l l a r i

1

.

K i r i s h

m a s h g ' u l o t i

R o ‘z g ' o r d a ,   i s h l a b   c h i q a r i s h d a ,  

q i s h l o q   x o ‘j a l a g i d a ,   t r a n s p o r t   va 

s h u   k a b i l a r d a   t e x n i k a d a n   f o y d a l a n ­

i s h   « F a n   va  t e x n i k a »   v o ‘n a l i s h i d a  

v i d e o f i l m ,   k i n o f i l m l a r n i   k o ' r i s h  

O ' t g a n   y i l l a r d a g i   t o ' g a r a k   a ’z o l a r i  

t a y y o r l a g a n   b u y u m l a r n i   n a m o y i s h  

q i li s h

H i k o y a   q i li b  

b e r i s h ,   m a x s u s  

a d a b i y o t   o ' q i s h ,  

v i d e o f i l m ,  

k i n o f i l m l a r n i  

n a m o y i s h   q i li s h

2.

M a t e r i a l l a r   va 

a s b o b l a r

O ' r m o n   —  b i z n i n g   b o y l i g i m i z  

O ' r m o n n i   m u h o f a z a   q i l i s h   va  b u  

i s h d a   m a k t a b   o ' q u v c h i l a r i n i n g  

q a t n a s h i s h i .   O ' r m o n c h i   k a s b i   b i l a n  

t a n i s h t i r i s h

Q a n d a y   k a s b d a g i   i s h c h i l a r   q a y c h i ,  

p i c h o q ,   b o l g ' a ,   y a s s i  j a g ' l i   o m b u r ,  

m o y q a l a m   i s h l a t a d i l a r ?   A n a   s h u  

k a s b l a r   t o ' g ' r i s i d a   q i s q a c h a   a x b o r o t

G a p i r i b   b e r i s h ,  

n a m o y i s h   q i l i s h ,  

su h b a t l a r

3.

G r a f i k a

s a v o d i

C h i z m a   —  t e x n i k a   tili.  C h i z -  

m a c h i l i k   k a s b i   b i l a n   t a n i s h t i r i s h .  

R e  ja l a s h   —  m a t e r i a l l a r n i   t e j a s h d a  

d a s t l a b k i   b o s q i c h l a r d a n   b i r i.   Ya ss i 

s h a k l l a r n i   b e l g i l a s h d a   ijo d iy   m a s a -  

l a l a r n i   v e c l i is h   n a m u n a l a r i

S u h b a t ,   h i k o y a  

q i l i b   b e r i s h ,  

n a m o y i s h   q i li s h

4.

T e x n i k a v i y   va 

k o n s t r u k t o r -  

l i k - t e x n o l o g i k  

m a s a l a l a r

K o r x o n a n i n g   k o n s t r u k t o r l i k   b y u -  

r o s i g a   e k s k u r s i y a .   M a s h i n a l a r n i  

l o y i h a l a s h   va  i s h l a b   c h i q a r i s h n i n g  

a s o s i y   b o s q i c h l a r i   b i l a n   t a n i s h t i r i s h .  

Q o ‘l  a s b o b i n i   v a z i f a s i   j i h a t i d a n   a n a  

s h u n d a y   m a s h i n a l a r   ( p a r m a l a s h  

m a s h i n a s i ,   p a r m a l a s h   d a s t g o h i ,  

r a n d a ,   egov ,  f r e z a l a s h   d a s g o h i ,  

s i l l i q l a s h   d a s t g o h i )   b i l a n   t a q q o s ­

l a s h .   « E g i z a k   a s b o b l a r » ,   « B u l a r -  

n i n g   v a z i f a s i n i   a y t i b   b e r i n g » ,   «B u  

q a n d a y   m a t e r i a l l a r d a n   y a s a l g a n ? » ,  

« B u   m a t e r i a l l a r g a   n i m a   b i l a n   i s h l o v  

b e r i l a d i ? »   m a v z u l a r i d a g i   s u h b a t l a r

E k s k u r s i y a ,  

s u h b a t ,   o' y in  la r

315

---