O 'z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L iy va o 'r t a m a X s u s

3.  Sinfdan  va  maktabdan  tashqari  ishlar jarayonida  tarbiyalash.

K a s b - h u n a r   t o ‘garakl ar ini   tashki l  e ti s hn in g   asosiy  maqsadi 

to' garak  a ’zolariga  tegishli  bilim,  ko‘n i k m a   m a l a ka l ar ni   berish- 

d a n g i n a   iborat  e mas ,  balki  t o ’garak  a ’zo l ar in in g  j a m i y a t i m i z d a  

qabul  qili ngan  a x l o q - o d o b   qoidalariga  mos   keladigan  e ’tiqodini, 

me hn a t g a ,   ijtimoiy,  shaxsiy m u l k k a   m u n o sa b at in i , j a m o a   va  lining 

a ’zolariga  bo' lgan  ijobiy  mun o sa ba tl ar in i ,   badiiy  didini,  iqtisodiy, 

jismoniy,  axloqiy,  milliy  m ad a ni y at i ni   t ar bi yal ashdan  iboratdir. 

T a ’lim  berish  bilan  birga  tarbiyalashga  katta  a h a mi y at   berish  ke- 

rakligini  m ut af akk i rl ar   o ' /   davrida  aytib  o' tganlar.

Ax lo q  tarbiyasi  i nsonl arga  eng  m u h i m ,   narsa  b a la n d  da-  

raja  beruvchi  tarbiyadir.  Shu  bois  to' garak  darslari  j ar ay on id a 

to' garak  rahbari  avvalo  o'zi  shaxsiy  n a m u n a   bo'lishi,  kiyinishi, 

so'zlashishi,  o' zini  tutishi  bilan  t o' gar ak  a'zolariga  o ' r n a k   bo'lishi 

kerak.  To' garak  j ar ayonida   m e h n a t   t opshi riql ar ini   bajarishda 

sha xsn in g  javobgarlik,  vijdonlilik  kabi  xislatlarini,  m e hn a t   inti- 

zomi ga  a ma l  qilgan  hol da j a m o a   bo' lib  m e h n a t   qilish  mal ak as ini , 

ijtimoiy  m u l k k a   g' amx o' rl ik   m u no sa b at la ri n i  tarbiyalash  n a z ar d a 

tutiladi.  To' garak  a z ’olarini  t ar bi yal ashn i ng  bir  qator  q o n u n - q o i -  

dasi  mavjud:

1)  j a m o a   bo' lib  m e h n a t   qilish,  t opshi ril gan  ishga  javobgarlik 

hissini  tarbiyalash;

2)  o ' z - o ‘zini  tanqidiy  b a ho la sh   va  t anqidiy  nazorat   qilish, 

ka mc hi li kl ar ga   ni sba ta n  murosasiz  bo'lish  hislarini  tarbiyalash;

3)  ongli  i n t i z o m n i   tarbiyalash;

4)  jamiyat  va  shaxs  mulki ga  g ' a mx o' r li k  m u n os ab a t la ri n i   t a r ­

biyalash;

5)  t o' gar ak  mas hg 'u l ot la ri   j ar ay on i da   tarbiya  usullaridan:  iqti­

sodiy,  kasbiy,  axloqiy,  badiiy,  milliy,  j is mo ni y  m eh n a t ,   m e h n a t  

m a d a n i y a t i n i   shakll anti ri sh  va  hokazo.

Endi  bu  tarbiyalash  usullarini  q a n d a y   yo'llar  bilan  olib  bori- 

1 ishini  ko'rib  chiqamiz:

1. 

To' garak  ma sh g' u l o tl a ri d a  j a m o a   bo'lib  ishlashda  to'garak 

a'zolari  bir-biriga  y or dam  beradi.  To' garak  a ’zolari  b a ’zi  ishlar­

ni  birgalikda,  bir-biriga  y o r d a m   berib,  ish  o ' r i n l ar in i   almashib,  

ma sl a ha tl as hi b  bajarishlariga  to'g'ri  keladi.  Bu  i mko ni ya tl ar da n 

t o' gar ak  rahbari  t o' gar ak  a ’zolarini  t ar bi yal ashda   keng  foydalani-

304

---

shi  kerak.  To 'g ar ak   j ar a yo n id a   t o' gar ak   a ’zolari  o ' z a ro   do'stlik, 

bi r- bir iga  y o r d am   berish,  rahbarlik,  b o ' y s un is h ,  javobgarlik,  ta- 

l a b c h a n l i k   va  ish  y u z a si d a n  olib  b or il adi ga n  tanqi diy  m u n o s a -  

batl arga  kirishadilar.  To' garak  r ahba ri   bu  m u n o s a b a t l a r n i   kamol 

t o p i s h i n i   di qqat   bilan  kuzatishi  va  u la rn i   to'gri  yo' naltirib  turishi 

lozim.

2.  T o' g a ra k  m as h g' u l o tl a ri d a  a y ri m  ho l la r da   to' garak  r a h b a ­

ri  t o ' g a r a k   a ’zolariga  o' z  ishini  b a h o l a s h n i   t a k l i f   etadi.  Bu  esa 

t o ' g ar a k   a ’zosiga  t ayyor langan  b u y u m n i   s inc hi kl ab   tekshirishga, 

sifat  ko' rsa tk ic hi ga   a ma l  qilishga,  o ' z - o ' z i n i   t anqi diy  baholas h 

h i s s i n in g   s h ak ll an is hi ga   y or dam  beradi.

3.  T o' ga rak  r a h b a r i n i n g   talablarini   bajarish  natijasida  to' garak 

a ’zolari  qabul  q ili ngan  qoidalar,  ish  u s ull ari ni   an iq,   ongli  b a ­

j a r i sh g a   a s t a - se k in   ko' nikadilar.  U l a r   beri lgan  ish  m a r o m i n i  

saqlashga,   ish  o ' r n i n i   n a m u n a l i   t utishga,  a sbobl ar ni   ehtiyot  qi­

lishga  o d at la nad il ar .   To' garak  a ’zolariga  m e h n a t   t a ’limi  berish, 

t u r m u s h g a   tayyorlash ni ng   m u h i m   sharti  h i s o b l a ng a n  i n t i zo m ni  

yo'lga  q o' y is h  orqali  erishiladi.  To' garak  a ’zolariga  ishonish,  ul ar ­

ni  h u r m a t   qilish  bilan  birga  t a l a b c h a n l i k n i   qo' sh ib   olib  borish 

ongli  i n t i z o m n i   t ar bi yal ash n in g  m u h i m   s h a r t l a r i d a n   biridir.

4.  T o' ga rak   a ’zolarida  ijtimoiy  m u l k k a   n i s ba t an   g ' amx o' r li k 

m u n o s a b a t i n i   t ar b iy al a sh ni n g  t a ’s ir ch a n  u s u l l a r i da n   biri  ularni 

u n u m l i   m e h n a t g a ,   to' garak  us ta xo n a sini   j i ho z l a s h  ishiga,  a s b o b ­

larni   t a ’mi rl as hg a  jalb  q ili shdan  iboratdir.  To' ga rak   a ’zolarini 

b u y u m l a r n i   bi chish  vaqtida  g a z la m a n i   t ej amkor li k  bilan  sarflash- 

ga,  a s b o b - u s k u n a ,   kor ja mal arn i   ehtiyot  qilishga  o'rgatish,  o'z 

ishini  sidqi di ldan  bajarishga,  m e h n a t n i   sevishga  o'rgatish  orqali 

m e h n a t   tarbiyasi  shakll anadi .

5.  M e h n a t   m ad a n i y a t i n i   t arbi yal ashda  h a r   bir  to' garak  a ’zosi 

o ' z i d a n   keyin  shu  ish  j oyida  b os hqa   shaxs  o' t ir ib   ishlashi,  unga 

h a m   toza,  o z o d a   ish  joyi  z arurli gini   t u sh u n i s hi ,   shu  j o 'yi ni  

yi g' isht irishga  o da tl ani sh i   kerak.  S h un i g  u c h u n   h a m   m as hg' ul ot  

rejasini  yozishda  a lba tta   ish  j o ' y i n i   yig'ishtirish  bosqichi  re- 

j al ashti ri li shi   va  bajarilishi  na zora t  qilinishi  kerak.

6.  To 'g ar ak   rahbar i  tayyor langan  b u y u m n i n g  chiroyliligini,  to- 

zaligini,  bezagi ni   h a m d a   t o' gar ak  a ’z o s in i n g   m e h n a t   ha ra ka tl ari - 

n i n g   aniql igi ni   d o i m o   t a ’kidlab  turishi  orqali  t o' gar ak   a ’zolarida 

badiiy  did  rivojlanadi.  Sifatli  va  sifatsiz  tayy or lan ga n  b u y u m n i  

t aqqos la b,   chiroyli  va  x u n u k n i   ajratish,  r a n g l a r n i n g   bir-biriga

305

---

mosligi  o ‘rgatib  borilsa,  t o' g a ra k   a ’zolar da  badiiy  did  tarbiyalanib 

boradi.

7.  To' gar ak  j ar a y o n i d a   e n g  m u h i m   b o' l ga n  kasbiy  t ar bi yani  

s h a k ll a n i sh i ga   a l o hi d a   e ’t ib or   berilishi  kerak.  B u n i n g   u c h u n   ha r  

m a s h g ' u l o t d a   t o' gar ak  a ’zosi  b aj ar ay o t ga n  ishi  o m m a v i y   kasb 

egalari  b aj ar ad ig an   ish  e ka n li g in i   esiatib  turi ladi ,  k or x on al ar ga  

b or i b   ishchi  kasblari  bi lan  y a q i n d a n   t ani sh t iri l adi .

8.  Iqtisodga  rioya  qi lg a n  k i s h i l a r   h a m m a   vaqt  t i n c h   va  r o-  

h a t d a   y a shaydi lar ,  « T o m a - t o m a   ko'l  b o ' l ur »  m a q o l i n i n g   m a z -  

m u n i n i   o ' q u v c h i l a r g a   t u s h u n t i r i l a d i .   T o ' g a r a k   m a s h g ' u l o t l a r i  

j a r a y o n i d a   t o ' g ar a k   a ’zolari  bi la n   b i r o r   b u y u m n i   t ay yo r l as h 

v aq ti d a  s ha b lo n   va  a n d a z a l a r n i   t o ' g ' ri   j o y l a s h t i r i s h n i ,   m a t e ­

r ia ln i  tejab  i sh l at is h ni   t a l a b   qilish,   q o l g a n   q o l d i q l a r d a n   b ir on  

k i c h i k   b u y u m l a r n i   t a y y o r l a s h n i   o ' r g a t i s h   orqali  i qt is od iy   t a r - 

biya  s h a k l l a n i b   bor adi .

9.  M a s h g ' u l o t l a r   d a v o m i d a   m av z ug a   oid  t arixiv  m a ’l u mo t la r -  

d a n   f oydal anish,   u d u m l a r ,   a n ’a na la r,   u r f - o d a t l a r   as osi da   bilim 

b eri sh  orqali  t o' gar ak   a ’z ol ar id a   milliy  t arbi yani   s h a k l l a n t i r i s h -  

ga  i m k o n   yaratiladi.  T o' ga rak   a ’z o l a r i n i n g   nu t qi ni   o' sti ris hga 

a l o hi d a   e ’tibor   berish  kerak.  B u n i n g   u c h u n   ba ja rgan  i shlarni 

k e t m a - k e t l i k   t ar zi da   aytib  berish.  B u y u m   h aq ida   m a ’lumot lar , 

q o ' l la n i l a d i g a n   g a z la ma ,   f as on l ar   h a q i d a   t o ' g a r a k   a ’zolar ini  

gapir ib  beri shga  o' rgatiladi.  Shu  t ariqa  t o' gar ak   a ’z o l a r i n i n g  

n ut qi   ravonlashib,  til  boyligi  oshadi.   A bd u l l a  Avloniv  h a m   til 

mas al as ig a  ka tt a  e ’t ib or   beradi.  T i ln i   ax lo q  bi lan  b og 'l ab   talqin 

qiladi.  U  o' z  as ar lar ida   h a r   bir  kishi  o ‘z  on a   t ilini  m u k a m m a l  

bilishi,  h a r   bir  s o' zni   o' z  o ' r n i d a   ishlatishi,  m i l l i y- ad a bi y   til ni ng 

t ara qq i yo t i   u c h u n   j o n k u y a r l i k   qilishi  z ar ur li gi ni   qayd  qiladi.

10.  K a s b - h u n a r   t o ' g a r a k l a r i d a   mil li y  h u n a r m a n d c h i l i k   a s o s ­

l ar ini   o ' r gat ishda;   k a sh t a c h i l i k ,   z ar do ' z l ik ,   p o p o p c h i l i k ,   yog' och 

o ‘ymakorl igi ,  kul olchil ik  va  b o s hq a   y o' n a li s hl ar d ag i   b u y u m l a r n i  

t ayyo r l as hda ,  ul ar ni   b ez as h  j a r a y o n i d a   h a m   t o ' g a r a k   a ’zolariga 

kasbiy  tarbiya  beriladi.  M a s h g ' u l o t l a r d a   ol gan  b i l i m l a r i n i   m u s ­

t a h k a m l a s h   m a q s a d i d a   mu ze yl ar ga   olib  boril adi,   noyob  asarlar 

bi lan  t ani sh t ir il ad i ,   b u y u m l a r   t ayy o rl as hd a  a y r i m   e l e m e n t l a r d a n  

f o ydal anis hga   o'rgatib  boril adi.

11.  T o‘g a ra k la r  ishi ni   t as h ki l   e ti sh d a   t o ‘ga ra k  a ’zo la ri ni   jis- 

m o n i y   tarbiyasiga  e ’tibor   beriladi.   Turli  d a s t g o h l a r   va  a sbo b-  

u s k u n a l a r   bilan  ish l as hda,   qo'l  i sh la ri ni   ba ja r is hd a  ish  bilan

306

---

k o ‘z n i n g   o ras idagi   mas o fa n i  t o' g' ri   sa qla sh,   o ' t i r i s h d a   gavda- 

ni  t o' g' ri   b o ‘1 ishiga  a h a m i y a t   beri sh  x o n a d a   s o g ' lo m   m e h n a t  

s h ar oi t i n i   ya ra ti sh   orqali  erishiladi.  T o' g a r a k   r ah ba ri   t o' g ar a k 

a ’zosiga  b i l i m ,   k o ' n i k m a   va  m a l a ka ni   s h a kl l a nt i r i s h da   sog'lig'iga 

z a r a r   y et ma sl ig in i  yodi da  saqlashi  lozim.