O 'z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L iy va o 'r t a m a X s u s

Tayanch  iboralar: 

a m a liy   m a s h g 'u lo t,  o'qitish  shakllari;  k o m - 

binatsiyali  dars;  o 'quv   sexlari,  m e h n a t  t a i i m i n i n g   tash k iliy  s h a k l­

lari,  operatsiy alarn i  o 'z la s h tiris h   darsi,  kom pleks  ishlarni  bajarish 

darsi,  n a z o ra t-tek s h iris h   sinov  darsi,  individual  o'qitish,  in stru k - 

taj,  ara lash   dars,  in stru k to r,  shtat  ish  o 'r n i,  ixtisoslik.

1. 

M eh n at  t a iim i,  kasb  tan lash ga  y o ila s h   darslarida  am aliy 

m ash g‘ulotlarni  tash k il  etish  jarayonida  o'qitish  shaklini  tan lash .

O 'qitish  shakli  d e g a n d a   o 'q u v c h ila rn in g   a niq  m as h g 'u lo t  (dars) 

d a n   ko 'z d a   tutilga n   m aqsad g a  erishishi  u c h u n   m e h n a t  t a i i m i  

o'qituvchisi  rah barligid a  o 'quv  m a te ria lin i  ongli  va  faol  r a ­

vishda  p u x ta   o'z la sh tirish ga   qaratilgan  o 'quv  tarbiya  faoliyatini 

t u s h u n m o q   kerak.  S h u n d a n   keyin  m e h n a t   t a i i m i d a   foydalani- 

ladigan  x ilm a-x il  sh a k lla r  m asa lasin i  o yd inlashtirish   zarur. 

O 'q u v c h ila r n in g   o 'q u v   u stax on asid ag i  o'quv  m e h n a t   t a i i m i   ish- 

larin in g   asosiy  s h a k lla rid a n   biri  dars  yoki  am aliy  m as h g 'u lo td ir.

256

---

0 ‘quv  m e h n a t   ishi  sifatidagi  d a rs n in g   asosiy  belgisi: 

0 ‘quvchilar 

t a r k ib in in g   d o im iy   va  u l a r n i n g   b ilim   (tayyorgarlik)  darajasi  tax- 

m i n a n   bir  saviyada  b o ‘lishi,  m a s h g ‘u lo tn in g   q a t ’iy  jadval  a s o ­

sida  o ‘quv  ishlari  u c h u n   belg ila n g a n   m a ’lum   vaqt  davom   etishi 

m e h n a t   t a ’lim i  o ‘q itu v c h isin in g   bevosita  rahbarligi,  u n in g   x ilm a - 

xil 

0 ‘qitish  m e to d la rid a n   foydalanish  d arsni  frontal,  zveno  va  in ­

dividual  s h a k ld a   olib  borish  im k o n ig a   ega  b o i i s h i d a n   iborat  de- 

yish  m u m k i n .

S h u n d a y   qilib,  d a rs 

0 ‘qitish jarayoniga  tashkiliy  aniqlik  kiritadi 

h a m d a   m e h n a t  t a ’lim i  va  bo shq a  f a n la r  d a rs la rin i  navbatlashtirib 

ta s h k il  etishga,  b i n o b a r in , 

0‘q u v c h ila rn in g   yuqori  un u m d o rlik  

b ilan  o ‘qish in i  h a m d a   d a m   o lish in i  t a ’m in la s h g a   im k o n   beradi. 

L e k in ,  m e h n a t  te x n ik a   t a ’lim i  tiz im id a   o 'qu v c h ila rg a   m e h n a t   qi­

lish  y u z a sid a n   q o ‘yilgan  vazifalarni  hal  etish  u c h u n   faqat  ay rim  

d a rs la rn i  yaxshi  tashk il  etish n i  o ‘zigina  kifoya  qilm aydi.  D a rsla r 

t o ‘g ‘ri  va  u y g 'u n   ta s h k il  e tilg a n d a g in a   d a rs n in g   m a z m u n i   t o l a  

va  m a q s a d g a   m uvofiq  och ilishi  m u m k i n .   B u n d a n   tashqari,  ish­

lab  c h iq a ris h   ta 'lim i  m aq sa d lari  va  vazifalariga  muvofiq  ravishda 

quyidagiga  o ‘xshash  h a r   xil  d a rs  tu rla rin i  q o ‘llash  m u m k in :

1.  K o m bin atsiyali  (

0 ‘qitish  ja ra y o n in in g   h a m m a   zvenolarini 

o ‘z  ichiga  olgan)  dars.

2.  O p e r a ts iy a la rn i  o 'z la s h tir is h   (ayni  o pe ra tsiv a g a   oid  ish, 

m e h n a t   u s u lla rin i  o ‘rganish)ga  b a g 'is h la n g a n   dars.

3.  K om pleks  ish la rn i  bajarishga  (k o nk re t  b u y u m   tayyorlash 

m u n o sa b a ti  b ilan  ilgari  o 'r g a n ilg a n   o p e ra tsiy a la rn i  texnologik 

kom plek s  ta r z d a   b iliashtirishga)  b a g 'is h la n g a n   dars.

4.  N a z o r a t- te k s h ir is h ,  sinov  to p ish iriq la ri  va  m alak a  olishga 

b a g ‘ish la n g a n   d a rs  (chorak  ox irid a  y a rim   yillik,  o ‘quv  davrida).

A yrim   dars  shaklidagi  ishlab  c h iq a rish   t a ’limi  asosa n  o ‘quv 

u sta x o n a s id a   tashkil  e tilis h in i  e 'tib o rg a   olib  shuni  h a m   t a ’kidlash 

k erakk i,  o 'q u v c h ila r  b a ja rad ig a n   i s h la rn in g   xarakterig a  qa ra b  

d a rs n i  tashkil  etish  shakli  h a m   t a n l a n a d i   (ish  —  dars,  frontal  — 

b u tu n   s in f  u c h u n ,  zveno,  individual  va  aralash  tur).

M asalan,  o'q uvch ilarn in g  h a m m a si bir xil  ishni bajaradigan b o ‘l- 

sa  (bolg'a  tayyorlash,  kalit  yasash  va  hokazo).  D a rsn in g  frontal  shak- 

lini  qo'llash  m u m k in .  Bu  holda o'qituvchi 

0‘quvchilarning ham m asi 

u ch u n   bitta  u m u m iy   instruktaj  beradi  va  h a m m a   o'quvchilarga 

nisbatan  qo'y iladigan  u m u m iy   talablar  asosida  b u y u m n i  tayyorlash 

texnologiyasining  to'g'ri  bajarilishini  kuzatib  boradi.

257

---

0 ‘quv chilar  b ajaradigan   ishlar  m a z m u n i   (tayyorlash  te x n o l o ­

giyasi)  bir-biriga  yaqin,  lekin  x arak teri,  ya ’ni  konstruksiyasi 

b o s h q a -b o s h q a   bo 'lg an   hollard a  d arsn i  zvenolarga  bo 'lib   t a s h ­

kil  etish  m a ’qul,  m as a la n ,  to k arlik   s ta n o g in i  yig‘ish  (m u r a k k a b  

m a h s u lo t  vositasida  o ‘rgatib  o ‘qitish)da  o'qituvchi  ishni  uzellarga 

ajratadi  (uza tish lar qutisi,  tez lik la r qutisi,  keyingi  skoba  va  shu ng a 

o ‘xshash) va h a r  bir u zelni  2—3  k ishilik zvenoga to p sh irad i.  Yig'ish 

operatsiyalariga  oid  h a m m a   u m u m i y   m a ’lu m o tla rn i  o'qituvchi 

frontal  instru kta j  tarzid a  o 'quvchilarga  aytib  beradi,  h a r   bir  uzel- 

n in g   o'ziga  xos  m a 'lu m o tla r in i  esa  h a r  bir  z v e n o n in g   o'ziga  ay- 

tadi.  O 'q itis h n in g   bu  s h a k lid a n   fo y d alang and a  o 'q itu v c h in in g   ish 

hajm i,  ayniqsa j oriv   in s tr u k ta jd a ,  frontal  fo rm a d a g id a n   ko'ra  a n -  

cha  o rta d i.  Biroq  b u n d a g i  xilm a-x il  ishlar  s o n in in g   k o 'p   bo'lishi 

(sta n o k n in g   turli  uzellari),  o 'q u v c h ila rd a   professional  ilm la r n in g  

o 's ish igag in a  em as,  balki  p o litex n ik   b ilim la r  d o ira s in in g   kenga- 

yishiga  h a m   yordam   beradi.

In dividual  (yakka  tartib d a )  o'qitish  s h a k lin i  sinfdagi  k o 'p c h ilik  

o 'q u v c h ila r  konstuksiyasi  h a r   xil,  m a z m u n a n   esa  bir-biriga  yaqin 

b o 'lg an   ish la rn i  bajarganlarid a  q o'llash   m u m k in .  Bu  xil  ishlar, 

m asa lan :  o 'q u v  ustaxonasi  u c h u n   xilm a-xil  m ayda  b u y u r tm a la r -  

d a n ,  yoki  d o n a   hisobi  u n c h a   k a tta   b o 'lm a g a n   t u r l i - t u m a n   d e ta lla r 

(tokarlik  yoki  p a rm a la s h   sta n o k la ri  d e tallari)  bo'lishi  m u m k i n . 

B unday  ho lla rd a   o'qituvchi  tayyorlanishi  kerak b o'lg an   b u y u m la r -  

n in g   tayyorlanish  texnologiyasini  tah lil  qilib  chiqib,  o 'q u v c h ila rg a  

frontal  instruk ta j  tarz id a   u m u m iy   belgilarni  ( m a ’lu m o tla rn in g ) 

va  yakka  sh a k ln i  q o 'lla g a n d a   a y tiladigan  m a ’lu m o tla rn i  o ld in d a n  

ajratib  qo'yad i.  B u nda  indiv idu al  ta r z d a   a y tiladigan  m a ’lu m o tla r 

k o 'p ro q   bo 'ladi.  K o 'r in ib   tu rib d ik i,  d arsni  individual  shakl  aso si­

da   tashkil  etg and a,  o'q ituv ch i  k o 'pro q  tayyorgarlik  ko'rishi  kerak 

b o 'la r  e kan,  b u n d a   d a rs n in g   induvidual  shakli  va  in du vid ual  ins- 

t r u k ta jd a n   iborat  ikkita  t u s h u n c h a n i   b ir-b irid a n   farq  qilish  zarur. 

Indu v id ual  in stru k ta jn i  h a r   q a n d a y   sha k ld a   tashkil  etilgan  d arsda 

qo 'lla sh   m u m k i n ,   lekin  bu  is h n in g   hajm i  frontal  d a rs  shaklid a 

k a m r o q ,  in duvidual  shakldagi  d a rs d a   esa  k o 'p ro q   bo'ladi.

N ih oy at,  a ralash  shakldagi  dars  y u q o r id a   ko'rsatib  o 'tilg a n  

uchala  d a rs  s h a k lla rin in g   e le m e n tla rid a n   tarkib   topadi.

S h uni  h a m   t a ’kidlab  o 'tish   kerakki,  d a s tu r   m a te ria lin in g   m a z ­

m u n ig a ,  ixtisos  xarak terig a  va  b osh q a  faktorlarga  qarab,  ishlab 

c h iq a rish   t a ’lim id a   bo sh q a   tash k iliy   sh a k lla rn i  h a m   qo'llash

25S

---

m u m k i n .   M a sa la n ,  o 'q u v c h ila r brigadasi  shaklidagi  o ‘qitish  ishlab 

c h iq a ris h   sharoitida,  dars  s h a k lin i  q o i l a s h   m u m k i n   b o i m a g a n  

h o lla rid a   q o i l a s h   m a q s a d g a   muvofiqdir.  Bu  shakldag i  t a i i m n i  

k o 'p in c h a   ko‘m i r   koni  sh a x ty o rla rin i  tay y o rlashd a,  m etallurglar, 

x i m i k la r   va  qish loq   xo'jaligiga  tegishli  k o 'p g in a   ixtisos  ishchila- 

rini  tay y o rlashd a  q o i l a s h   m u m k in .