O 'z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L iy va o 'r t a m a X s u s

4. 

M ehn at ta ’limi va kasb tanlashga yo‘llash  darslarida tarbiyalash 

usullari. 

O'quvchi lar ni   tarbiyalashning  bir  qator qonun- qoidasi   bor:

1.  J a m o a   bo' lib  m e h n a t   qilish,  t opshi ril gan  ishga  javobgarlik 

hissini  tarbiyalash.

2.  O ' z - o ' z i n i   t anqi di y  bah ol as h  va  t anqidiy  na zo ra t  qilish, 

k a m ch i li k la r ga   n i s b a t a n   mur os a si z  bo' lish  hislarini  tarbiyalash.

3.  Ongl i  i n t i z o m n i   tarbiyalash.

4.  J ami yat   va  shaxs  mu l ki ga   g ' a mxo ' r li k  m u n o s a b a t l a r i n i   t a r ­

biyalash.

5.  To'garak  m as h g ' u l o t l a r i  j a r a y on id a   tarbiya  us ul la ri da n;   iqti­

sodiy,  kasbiy,  axloqiy,  badiiy,  milliy,  j i s m oni y  m e h n a t ,   m e h n a t  

m a d a n i y a t i n i   sha kl la nt iri sh  va  hokazo.

M a s hg ' u l o tl a r j a r a y o n i d a   tarbiyalash  usullarini  q a n d a y   yo'llar 

bilan  olib  borilishi  qu y i da   bayon  qilingan.

1. 

M e h n a t   tarbiyasi  fan  asoslarini  o' rgani sh  j ar a yo n i da  

o ' q u v c h i l a r n i n g   olgan  bi li ml ari   a n i q  maqs adga  yo' na lga nl igi ni,  

ishlab  c hi qa ri sh   j a r a y o n i n i n g   i lmiy  asoslarini,  bi li m  va  ka s­

biy  qi ziqishlarini  k o' zda   tutadi.  O 'q uv c hi   b u t un   o ' quv  davrida 

m e h n a t   bilan  ya ra lg an  boyl ikl ar  b i lan  t ani shadi,   bul ar   faqat  erkin 

m e h n a t   qila  o l g an l ar id a gi na   y uz ag a   kelishini  t u s hu na d i ,   o'quvchi

151

---

m e h n a t n i   ilmiy  t ashkil  qi li shning  bi ri nchi   darsini  o' quv  j a r a ­

yonida  oladi.

M e h n a t   t a ’limi  va  kasb  t an l as h ga   yo'llash  d ar sl ar ida   j a ­

m o a  bo' lib  i shl ashda  o ' q u v c h il a r   bir-biriga  y o r d a m   beradi. 

O' q u v c h i l a r  ba'zi  ishlarni  birgalikda,  bir-biriga  y o r d a m   berib,  ish 

o ' ri n l a r i n i   a lma shi b,   ma sl a ha tl as hi b  bajarishlariga  t o' g' ri   keladi. 

Bu  i m k o n i y a t l a r d a n   o'qituvchi  o ' q u v c h il a rn i   t arbi yal ash da   keng 

foydalanishi  kerak.  M as h g ' u l o t   j a r a y on id a   o ' qu v c h i l a r   o ' z a r o  

do'stlik.  bir-biriga  y o rd am   berish,  rahbarli k,  b o ' y s un is h ,  j a v o b ­

garlik,  t a l a b c h a n l i k   va  ish  y u z as id a n  olib  bori la di ga n  tanqi diy 

m u n o s a b a t l a r g a   kirishadilar.  O' qi tuvchi   bu  m u n o s a b a t l a r n i n g  

kamol   t opis hi ni   diqqat  bilan  kuzatishi  va  ul ar ni   to'g'ri  vo' nalt iri b 

turishi  kerak.

2.  M e h n a t   t a ’limi  va  kasb  t anl ashga  yo'llash  dars lari da  ay­

rim  h ol lar da  o'qituvchi  o' quvchil arga  o' z  ishini  b a h o la s hn i   t a k li f 

etadi.  Bu  esa  o' quvchiga  t ayyor langan  b u y u m n i   s in c hi kl ab  tek- 

shirishga,  sifat  ko'rsatgichiga  ama l  qilishga,  o ' z - o ' z i n i   t anqidiy 

baholash  hissining  s ha kll anis higa   y o r d a m   beradi.

3.  O ' q i t u vc hi n i n g  t alablarini  bajarish  natijasida  o'q uv ch il ar  

qabul  qili ngan  qoidalar,  ish  usullarini  aniq,  ongli  bajarishga  as- 

t a- s ek in   ko' nikadilar.  Ul ar  berilgan  ish  m a r o m i n i   saqlashga.  ish 

o ' r n i n i   n a m u n a l i   tutishga,  asboblarni  ehtiyot  qilishga  o d a t l a n a d i -  

lar.  O' quvchi lar ga  m e h n a t   t a ’limi  berish,  t u r m u s h g a   tayyorlash- 

ni ng  m u h i m   sharti  —  i n t i / o m n i   yo'lga  qo'yish  orqali  erishiladi. 

O' q uvchi lar ga  ishonish,  ularni  h u r m a t   qilish  bilan  birga  t al ab-  

c h a n l i k n i   qo' shib  olib  borish  ongli  i nt iz om ni   tar bi yal ash ni ng  

m u h i m   s h a r t la r id a n  biridir.

4.  O ' qu v ch i la r da   ijtimoiy  m ul kk a   n i sbat an  g ' a mx o ' r l i k  m u n o -  

sabatini  t ar bi yal ashni ng  t a' sirchan  us ul la ri da n  biri  ul ar ni   u n u m ­

li  m e h n a t g a ,   m a kt a b   u s taxonas ini   j i ho z la sh  ishiga,  as boblar ni  

t a' mi rl as hg a  jalb  qi li shdan  iboratdir.  O' q uv c hi la rni   b u y u m l a r n i  

bichish  vaqtida  g az la ma la rn i  t ejamkorlik  bilan  sarflashga,  a sbob-  

u sk un a,   korj oma la rn i  ehtiyot  qilishga  o'rgatish,  o' z  ishini  sidqi- 

d i ld a n  bajarishga,  m e h n a t n i   sevishga  o'rgatish  orqali  m e h n a t   tar- 

biyasi  shakll anadi .

5.  M e h n a t   m ad a ni y at i n i   tarbiyalashda  har   bir  o' quvchi  o' zi da n 

keyin  shu  ish  joyida  b os hq a  o' quvchi  o' tirib  ishlashi,  u ng a  h a m  

toza,  o z o d a   ish  joyi  zarurligini  tushunt iri  1 ishi  orqali  shu  joyni 

yig' ishtirishga  odatl anti ri sh  kerak.  S h u n i n g   u c h u n ,   m as h g' u l ot

---

rejasini  yozishda  albatta  ish  j o ' y i n i   yig'ishtirish  bosqichi  re- 

jal ashti ri li shi   va  bajarilishini  n a zo ra t   qilinishi  kerak.

6.  O'qi tuvchi   yaxshi  t ay yor langa n  b u y u m n i n g   chiroyliligini, 

t ozal igi ni,   bezagini  h a m d a   o ' q u v c h i n i n g   m e h n a t   h ara k at la ri n in g  

a niql igi ni   d o i m o   t a ’kidlab  turi shi   orqali  o' quvc hil arda   badiiy 

did  rivojlanadi.  Sifatli  va  sifatsiz  t ay y o r la ng a n  b u y u m n i   t aqqos- 

lab,  chiroyli  va  x u n u k n i   ajratishni,  r an g l a rn i   bir-biriga  mosligini 

o' rgatib  borilsa,  o' quvchil arda  badiiy  did  t ar bi yal anib  boradi.

7.  M e h n a t   t a ’limi  va  kasb  t a n l a s hg a   yo'llash  darslari  j a r a y o ­

n i d a   eng  m u h i m   bo' lgan  kasbiy  t ar b i y a n i n g   s ha kll anis higa   a l o ­

h i d a   e ’t ibor   berilishi  kerak.  B u n i n g   u c h u n   h a r   m a s h g ' u l o t d a  

o ' q u v c h i n i n g   bajarayotgan  ishi  o m m a v i y   kasb  egalari  bajaradigan 

ish  e ka nl ig in i  eslatib  turiladi,  k or xo nal arga   borib  ishchi  kasblari 

bi lan  y a q i nd a n  tanisht.riladi.

Ka sb  t an l as h   jiddiy  va  m a s ’uliyatli  ishdir,  o' z  hayot  yo'llarini 

jiddiy  s u r ’a td a   belgilab  borish  jiddiy  masal a.   B u n i n g   u c h u n  mak- 

t abl arda gi   pol it exni ka  t izimi da  t o ' g a r a k l a r   m u h i m   o ' r in  tutadi, 

fan  t o' ga ra k la r id a   bolalar  pol it exni k  saviyasini,  bi li ml ari ni   ken- 

gayti radi ,  kasb  t anl as hga   t ayyorl ani shadi .  M a k t a b d a   yuqori  s inf  

o' quvchil ari   u c h u n  «ishlab  c hi qa ri sh   asoslari:  kasb  tanlash»  kursi 

o'qitiladi.  Kasbga  yo'naltirish  u m u m i y   o' quv  tarbiya  j ar ay on id a 

a ma l g a   oshiri 1 ishi  kerak,  o ' q u v e hi la rn i   kasbga  yo'nalt iri shdan 

o t a - o n a l a r   h a m   manf aat dor .  Shu n i n g   u c h u n   h a m   o' quvc hi la rn in g 

o t a - o n a l a r i   bilan  alcq::  bo'lishi  lozim.

8.  Iqtisodga  rioya  qilgan  ki shi lar  h a m m a   vaqt  t inch  va  rohat- 

da  vashaydilar,  arilar  qisli  k u n i d a   y e ma k   u c h u n  bol  vig'ganidek. 

i n s o n l a r   kelajakni.  turli  o rz u- ha va sl a ri ni   o'ylab,  pul  yig'adilar, 

« To m a - t o ma   ko'l  bo'iur»  m a q o l i n i n g   m a z m u n i   o'quvchilarga 

t ush un ti ri la di .   M eh nat   t a' li mi   m as h g' u lo tl a ri   j ar ayonida   o ' q u v­

c hil arga   biror  b u y u m n i   bichish  vaqti da  a n d a z a n i   to'g'ri  joylashti- 

r ishni ,  g a z l a m a n i   tejab  ishlatishni  t al ab  qilish,  qolgan  qiytimlar- 

d a n   bit on  k ichi k  uy  b ezakl arni   t ik is hn i  o' rgatish  orqali  iqtisodiy 

tarbiya  s ha kl la ni b  boradi

I qtisodiy  tarbiya  o' qn vc hi ia rda   t ej amkor li k,   i shbilarmonlik. 

iqtisodiy  tashabbuskorlik,  mehnat sevar li k.   iqtisodiy  hisob- ki tob 

va  ayni  shu  kabilar  haqida  fikrlay  olish  kabi  qobiliyatni  kamol 

topt i rishdir.

9.  M a s h g ' u l o t l a r   j a r a y on id a   m a v z u n i   t u s h u n t i r i s h d a   m a v z u ­

ga  oid  tar ixiy  m a ’l u m o t l a r d a n   foy d al an i sh ,  u d u m l a r ,   a n ’analar.

---

u r f - o d a t l a r   asosida  bi li m  beri sh  orqali  o ' q u v c h i l a r d a   milliy 

t ar bi yani   s h a kl l a n ti r i s h g a  i m k o n   yaratiladi.  O ' q u v c h i l a r n i n g  

n u t q in i   o' sti rishga  a l o hi d a   e ’tibor   berish  kerak.  B u n i n g   u c h u n  

b ajarilgan  i shl arni   k e t m a - k e t l i k   t ar z id a   aytib  berish,  b u y u m  

h aq id a   m a ’l umot la r,  q o ' l l a n i l a d i g a n   g a z la m a ,   f as onl ar   h a ­

qida  o ' q u v c h i l a r n i   gapiri b  beri shga  o' rgatiladi.  Shu   t ar iqa 

o ' q u v c h i l a r n i n g   nutqi  r avonl as hib,  til  boyligi  o' shadi.  Ab d u l l a  

Avloniy  h a m   til  mas al as ig a   ka tt a  e ’tibor  beradi.  Ti ln i   ax lo q  bi la n 

bog 'l ab   t al qin  qiladi.  U  o' z  a sar i da   h a r   bir  kishi  o' z  o n a   t ilini 

m u k a m m a l   bilishi,  h a r   bir  s o' zni   o' z  o ' r n i d a   ishlatishi,  m il li y - 

a dabiy  t i l n i n g   taraqqiysi  u c h u n   j o n k u y a r l i k   qilishi  z a r ur l i gi n i 

qayd  qiladi.

10.  M e h n at   t a ’limi  va  kasb  tanl as hg a   yo'llash  da rs la ri da  

milliy  h u n a r m a n d c h i l i k   asoslarini  o'rgatishda: 

k a shta chil ik, 

zardo' zl ik,  p o p op c hi li k  va  boshqa  usullar  yo r dami da   b u y u m ­

larni  tikishda,  ularga  b ez ak l ar   t a nl a sh   yo'llarini  o'rgatish  orqali 

h a m   o' quvchil arga  kasbiy  tarbiya  beriladi.  Ma sh g' ul o tl ar d a  olgan 

bi li ml ari ni   m u s t a h k a m l a s h   m aq s ad i da   muzeylarga  olib  boriladi, 

noyob  asarlar  bilan  tani shti ri ladi ,  b u y u m l a r   t iki shda  milliy  h u-  

n a r m a n d c h i l i k n i n g   ayri m  elemen tl ar id an   foydalanishga  o'rgatib 

boriladi.

11.  M e h n a t   t a ’limi  va  kasb  tan l as hga   yo'llash  d ars lari da 

o ' q u v ch il a rn i ng   j is mo n i y  tarbivasiga  e ’tibor  beriladi.  M a s h i n a d a  

o' t ir is hda ,  qo'l  ishlarini  bajarishda  ish  bilan  ko ' z ni ng   orasidagi 

mas of ani   to'g'ri  saqlash,  o ' t i r i s h d a   gavdani  to'g'ri  bo' lishiga  a h a ­

miyat  berish,  x onada  sog' lom  m e h n a t   sharoitini  yaratish  orqali 

erishiladi.  O' qituvchi  o 'q u vc h il a rd a   bilim,  k o ' n i k m a   va  m a l a k a n i  

sh ak ll an ti ri sh da   ish  sharoiti  u n i n g   sog'lig'iga  zarar  ye tk a zma s - 

1 igini  yodida  saqlashi  lozim.

J is mo ni y  tarbiya  kishilarga  katt a  t a ’sir  ko'rsatib,  salomatl i- 

gini  m u s t a hk a ml av d i,   ishlash  qobiliyatini  oshiradi,   u z o q  u m r  

ko'rishga  y or dam  beradi.