O 'z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L iy va o 'r t a m a X s u s

2 .2 .  M e h n a t ja ra y o n in in g   tah lili  va  m eh nat  ta ’lim i,  kasb 

ta n la sh g a   y o ‘lla sh d a   didaktik  tu sh u n ch alar

Reja:

1.  M e h n a t  t a ’lim i  d a rsla rin i  k u zatish   va  tahlil  qilish.

2.  M e h n a t  t a ’lim id a   d id ak tik   tush un ch alar.

Tayanch  iboralar:  d arsn i  k uzatish,  tah lil  qilish,  d id ak tik a ,  b i­

lim,  k o 'n ik m a ,  m ala k a ,  kasb ta n la s h ,  qobiliyat,  m aqsad,  o'rgatish, 

o'rg an ish ,  m a 'lu m o t,  t a ’lim.

1. 

M ehnat  ta'limi  darslarini  kuzatish  va  tahlil  qilish.  Davlat 

ta 'l i m   s ta n d a rtla ri  talablariga  javob  beruvchi  z a m ona viy  m u ta - 

xassislarni  tayyorlash  bevosita  o 'q itu v c h in in g   ilm iy -m e to d ik   p o -  

tensiali,  kasbiy  m ah o ra ti,  u n in g   m a s ’uliyati  va  tashabbuskorligiga 

bog'Iiq.

O 'q itu v c h in in g  

m a s h g 'u lo tla rn i 

tashki llashtirishdagi 

ko'p 

qirrali  faoliyatini  bir  yoki  ikki  ko'rsatk ich  y o rd am id a   tavsif- 

lab  bo'lm ay di.  O 'q u v   ishlari  o 'q itu v c h in in g   pedag og ik  m a h o ­

ratini  tavsiflovchi  asosiy  ko'rsatkich  sanaladi.  O 'z   navbatida 

o 'q itu v c h in in g   pedagogik  m ah o ra ti  o 'tilayo tgan  m a s h g 'u lo tla r   si- 

fati  bilan  belgilanadi.  Bu  o 'r in d a   m e h n a t  t a ’limi  va  kasb  t a n l a s h ­

ga  yo'llash  m a s h g ‘u lo tlarin i  tash k illa sh tirish   m e to d la r in i  to'g'ri 

joriy   etish  m u h i m   a h a m iy atg a   ega.

M e h n a t  t a ’limi  va  kasb  tan la sh g a   yo'llash da  olib  b o rila dig a n  

m a s h g 'u lo tla rn i  tahlil  qilish  o 'q itu v c h in in g   pedagogik  faoliyati­

ni  va  u n in g   ilg'or  tajrib alarini  o 'rg an ish   va  o m m a la s h t ir is h n i n g  

m u h i m   s h a k lla rid a n   biri  sanaladi.

Bunday  m a s h g 'u lo tla rn i  kuzatishga  bir  q a n c h a   tala b la r  q o'- 

yiladi:

1)  k u z a tilg a n   m a s h g 'u lo td a n   asosiy  m aqsad;

2)  o 'q itu v c h in in g   o g o hlan tirish i;

3)  fan  x ususiyatlarini  hisobga  olinishi;

4)  a m a liy   m a s h g 'u l o tn i n g   oxirigacha  kuzatilishi;

42

---

5)  k u zatilgan  m a s h g 'u l o tn i n g   ta h lil  etilishi.

M e h n at  t a ’lim i  va  kasb  t a n la s h g a   y o 'llashda  olib  b o rila d ig a n  

m a s h g 'u l o tl a r   turli  m a q s a d la r d a   k u z atilishi  m u m k i n .  K o 'p   yillik 

ish  tajrib alarini  o 'r g a n is h   m a q sa d id a,  yosh  o'qitu vchiga  m e to d ik  

y o rd am   k o'rsatish,  o 'q u v c h ila rn in g   b ilim la rin i  a n iq la s h   va  b a ­

holash  b o 'y ic h a   o 'q itu v c h in in g   ish  uslubini  o 'rg a n is h   va  hokazo. 

M a s h g 'u lo tn i  ku z a tish   u c h u n   av v ald an  tayyorg arlik  ko'riladi. 

O 'qituv ch i  o g o h la n tirila d i.  K u z a tu v c h i  esa  m a s h g 'u lo t  ish la n m a si 

bilan  ta n is h a d i,  m a s h g 'u l o tn i n g   m a q s a d in i  aniqlaydi  va  k uzatish  

u c h u n   bir  q a n c h a   to p s h ir iq   h a m d a   savollar  tu zadi.

M a s h g 'u lo tla r n i  k u zatish   natijasida  o 'q itu v c h in in g   m a s h g 'u -  

lo tlarn i  tash kil  qilishdagi  faoliyati  quyidagi  4  g u r u h   k o 'rsa tk ic h - 

lari  asosida  sa m a ra li  b a h o la n is h i  m u m k in :

1.  M a s h g 'u l o t n in g   ta s h k iliy   j i h a t d a n   talabga  javob  berish  d a ­

rajasi.

2.  M a s h g 'u lo t  u c h u n   ta n l a n g a n   t a ’lim   m e t o d la r in i n g   talabga 

javob  berish  darajasi.

3.  O g'zaki  t a ’lim   m e to d la r id a n   foydalanish.

4.  A m a liy   t a ’lim   m e to d la r in i  qo'llash.

T a ’lim  

m eto d i 

t u s h u n c h a s in i n g  

m oh iyati 

o'qituvchi 

va 

o 'q u v c h in in g   o 'z a ro   birgalikdagi  faoliyati  a n iq   m aq sa d li,  b o sh q a - 

riluvchi  ja ra y o n   e k a n lig in i  t a ’kidlaydi.  Shu  sababli  b irin c h i 

k o'rsatk ich   sifatida  m e to d la rg a   oid  qayd  etilgan  ikki  asosiy  tu- 

s h u n c h a:  m a q s a d n i n g   a n iq   belg ilan ishi  va  b o s h q a rilu v c h a n lik n i 

t a ’m in la s h   u c h u n   avvalo  m a s h g 'u l o tn i n g   ta s h k iliy   j ih a t d a n   t a ­

labga javob  berish  darajasi  kiritildi.

M e h n a t  t a ’limi  va  kasb  ta n la s h g a   y o 'llash da  olib  b orila dig a n  

m a s h g 'u lo tla rd a   turli  m e to d la r n i  q o 'lla g a n   h olda  ta s h k illa sh tiri- 

ladigan  m a s h g 'u lo t  b o 'lg an i  u c h u n   ik k in c h i  ko'rsa tk ic h   sifatida 

bu  m e t o d la r n in g   to 'g 'ri  t a n la n g a n lig i  olindi.  M os  ravishda  t a n ­

lab  o lin g a n   m e to d la rs iz   o'qitish ja r a y o n in i n g   m a q s a d   va  vazifala­

rini  hal  etishga  yoki  o 'q u v c h ila r  to m o n i d a n   o'quv  m a te ria lin in g  

o'zlashtirilish ig a  e rish ib   bo'lm ay d i.

Q u yida  s a n ab   o 'tilg a n   k o 'r sa tk ic h la r  m a z m u n ig a   to 'x ta lib  

o'tiladi:

1. 

M a s h g 'u l o t n in g   ta s h k iliy  j i h a t d a n   talabga  javob  berish  d a ­

rajasi  quyidagi  k o 'r s a tk ic h la r   y o r d a m id a   o 'rn atila d i:

1.1. 

M a s h g 'u l o t n in g   o 'z  vaq tid a  b o sh la n is h i.  M a sh g 'u lo tg a  

o 'z   vaqtida  kelish  va  m a s h g 'u l o tn i n g   o 'z  vaqtida  b o s h la n is h i

43

---

o'qituvchi  in tiz o m in i  tavsiflovchi  m u h im   k o 'rsa tk ic h la rd a n   biri 

b o ‘lib  hisoblanadi.

1.2.  M a sh g 'u lo t  x o n a sin in g   darsga  tayyorgarlik  darajasi.  Toza, 

o zo da  va  s h in a m   bo 'lg an   s in f   xonasi  m a s h g 'u lo tn in g   m aroqli 

o 'tilis h in i  t a ’m in lavd igan  o m illa r d a n   biri.

1.3.  S in f  ju r n a l in i   yuritishi.  H a r   bir  o'qituvchi  s in f  ju rn a lid a  

d a vo m a tni,  o 'tilay o tg an   m a s h g 'u lo t  m avzusini,  uyga  beriladig an  

vazifa  va  to p sh iriq larn i  qayd  qilib  b orishi  zarur.

1.4.  D a v o m at  darajasi.  O 'q u v c h ila r n in g   m a s h g 'u lo tg a   q a t n a ­

shish  darajasi  u la r n in g   o 'qituvchi  t o m o n id a n   m a s h g 'u lo tn in g  

tashk illash tirilishi,  u n i n g   qiziqarliligi  va  sam ardorlig ini  belgilov- 

chi  m u h im   o m illa r d a n   biri  hiso b lan ad i.

1.5.  M a sh g 'u lo tg a   sabab siz  q a tn a s h m a y o tg a n   o'q u v c h ila rg a  

n is b a ta n   k o 'rila y o tg a n   c h o ra .  O 'q u v c h i n in g   sababsiz  m a s h g 'u ­

lotga  kelm asligi,  bir  t o m o n d a n   u n i n g   o 'q ishga  b o 'lg a n   m a s ’u- 

liyatsizligi  va  loqaydligi  b ila n   b elg ila n sa ,  ik k in c h i  t o m o n d a n  

o 'q itu v c h in in g   m a s h g 'u lo t  b e rish   darajasi  o 'q u v c h il a r n i   q o -  

n iq tirm a y o tg a n lig i  yoki  q o ld irilg a n   m a s h g 'u lo tla rn i  q o 's h im c h a  

ravishda  o'z la s h tiris h i  o 'q itu v c h i  t o m o n d a n   tala b   q ilin m a y o tg a n -  

ligi  bilan  iz o h la n ish i  m u m k i n .

1.6.  M a sh g 'u lo t j a r a y o n id a   o 'q u v c h ila rn in g   in tizo m i  va  faollik 

darajasi.  M a sh g 'u lo t  talab  darajasid a  o 'tilg a n d a g in a   s in f  xonasida 

tartib   va  o'q u v c h ila r  faolligi  ta 'm in la n a d i.

O 'q u v c h ila r n in g   vaqti-vaqti  bilan  m ash g 'u lo t  m avzusiga  oid 

savollar  bilan  m urojaat  qilishi,  o 'z   m u lo h a z a la rin i  bayon  qilishi 

m a s h g 'u lo t jaray onid agi  faollik  va  in ti z o m n i n g   m av jud ligid an  da- 

lolat  beradi.

2. 

M a sh g 'u lo t  u c h u n   ta n l a n g a n   t a ’lim   m e to d la r in in g   tala b - 

ga  javob  berish  darajasi  quyidagi  k o 'rsa tk ic h la r  y o rd a m id a   o 'r n a -  

tiladi:

2.1.  M a sh g 'u lo t  is h l a n m a s in i n g   mavjudligi.

2.2.  M a sh g 'u lo t  m a v z u s in in g   « O 'quv  rejasi  va  dasturi  tala b - 

lari»ga  m os  tush ish   darajasi.  O 'q u v   rejasiga  b in o a n   o'qitilayot- 

gan  m a v z u la r  h a fta la r  b o 'y ic h a   ta q s im la n g a n   bo'lib,  m a s h g 'u lo t 

jadvali  qayd  etilgan  soatlarg a  a s o sla n g a n   holda  o 'tilm o g 'i  lozim.

2.3.  Ta’lim   m e t o d in i n g   ilm iy -n a z a riy   saviyasi  va  z a m ona viy - 

lik  darajasi.  M a sh g 'u lo t  u c h u n   t a n la n g a n   t a ’lim   m eto d i  o'zida 

hozirgi  z a m o n   m u a m m o l a r i n i   aks  ettirishi  lozim.  A ks  h o ld a   t a n ­

lan gan  m e to d   eskirgan ,  da v r  talabiga javob  b e rm a yd iga n  d a ra jad a

44

---

b o i a d i .   B u n d a y   hoi  o 'q itu v c h in in g   o'z  u stid a   ish la m a y o tg an lig i- 

d a n   dalo lat  beradi.

2.4.  T a ’lim   m e t o d in i n g   qabul  q ilin u v c h a n lik   darajasi.  M a s h ­

g 'u lo t  ish la n m a s i  m a t n i   ravon,  a n iq   va  so d d a   tild a   yozilishi  zarur. 

S h u n d a g i n a   u  o'q u v c h ila rg a   tu sh u n a rli  qilib  yetk a z ilish i  m u m k in .

2.5.  T a ’lim   m e t o d la r in i n g   tarbiyaviy  t a ’sir  darajasi.  O 'qituvchi 

o 'q u v c h ila rid a   b ilim ,  k o 'n i k m a   va  m a la k a la rin i  sh akllantirish i 

b ila n   birga  u larn i  m illiy  istiqlol  m a f k u r a s i  r u h i d a   tarbiyalashi 

lozim.  Buni  m a s h g 'u lo t  m avzusi  bilan  b o g 'la g a n   h old a,  fanga  oid 

t u s h u n c h a l a r   bila n   u y g 'u n   ravishda  a m a lg a   o s h irish   lozim.

3. 

O g 'z a k i  t a ’lim   m e to d la r id a n   fo y dala n ish d a   o'qitish jara y o n i- 

dagi  a n ’anaviy  u s u lla rd a n   (m a s h g 'u lo tn i  d id a k tik   tala b la r  asosida 

o 'tk a z is h ,  m a s h g 'u lo t  v a q tin in g   asosiy  q ism in i  yozdirish)  u n in g  

faol  u su lla ri  (suhbat,  m u a m m o li  vaziyatlar  u y u sh tirish ,  test  va 

a m a liy   o 'y i n la r n i   qo 'lla sh   kabi  p edagogik  texnologiya  elem entlari- 

d a n   foy dalanish)ga  o 'tis h   o 'q u v c h ila rn in g   fanga  b o 'lg a n   qiziqishi- 

ni  y a n a d a   o sh ira d i.  Shu  nuqtayi  n a z a r d a n ,  o g 'z a k i  t a ’lim   m e to d - 

lariga  b a h o   b e rish d a   quyidagi  k o'rsa tk ic h larg a   e 'ti b o r   beriladi:

3.1.  M a v z u n i  bayon  qilish  sifati,  u n in g   m u a m m o l i   o 'tish   d a ­

rajasi.  D ikto vk a   tarz id a   o 'tila d ig a n   m a s h g 'u lo t  u n i n g   faolligini 

t a ’m in la m a y d i,  o 'q u v c h ila rn i  m u lo q o tg a   c h o rla m a y d i.  N atijada 

m a s h g 'u lo t  o 't a   qiziqarsiz  va  zerikarli  o 'ta d i.

M a s h g 'u lo tn i  su h b a t  shaklid a  u y u s h tiris h   o'qitish  s a m a ra d o r- 

ligini  o s h ira d i,  o 'q u v c h ila rn in g   esa  m a v z u n i  qabul  qiluvchanligi- 

ni  bir  n e c h a   b aravar  k o 'pro q   t a ’m inlaydi.

3.2.  M a s h g 'u lo tn i  o 'tis h  ja ra y o n id a   o 'q itu v c h in in g   o 'q u v c h ila r 

bilan  b o g 'la n is h   darajasi.  O 'qituvchi  o 'q u v c h il a r n i n g   y u k s a k   in- 

tiz o m i n i   t a ’m in la g a n   holda  m a s h g 'u lo t  d a v o m id a   u  yoki  bu 

m u lo h a z a l a r   bilan  b ah slash ish ga  c horlab  b orishi  lozim .  Birorta 

o'q u v c h i  m a s h g 'u lo t  vaqtida  m avzuga  oid  b o 'lm a g a n   ish  bilan 

m a s h g 'u l  b o 'lm asligi  kerak.

3.3.  M a sh g 'u lo t  o 'tis h   jara y o n id a   k o 'rg a z m a li  qurollar.  Tex­

n ik a   vositalari  va  axborot  texno lo giy alarin i  q o 'lla sh   darajasi. 

M a s h g 'u l o t n in g   jo zib a li  va  k o 'rg az m a li  o 'tis h i  k o 'p   j ih a td a n  

o 'q itu v c h in in g   m a s h g 'u lo t  ja ra y o n id a   jad v al,  sxem a,  d iag ra m - 

m alar,  a lb o m   va  bo sh q a   d id a k tik   m a te ria lla rd a n   foydalanish  da- 

rajasiga  bog'Iiq  b o'ladi.  Jadval,  sxema  va  d i a g r a m m a l a r n i   doskaga 

c h iz ib   k o'rsatish  o 'q u v c h ila rn in g   qabul  q ilu v c h a n lik   d a ra ja ­

sini  o s h ir s a d a ,  lekin  u larn i  ch izish  o 'q itu v c h in in g   vaqtini  oladi.

45

---

N atijada  m a z k u r  m av z u   u c h u n   ajratilgan  vaqtda  o ‘tilishi  lozim 

b o ‘lgan  savollar  o ‘tilm a y   qoladi.

4. 

Amaliy  ta ’lim  m eto d la rin i  qo'llash.  M ehn at  t a ’limi  fa- 

nida  beriladigan  o'quv  m ateralinin g   xarakteriga  ko'ra  am aliy 

m ashg'ulotlar  boshqa  o'quv  p redm etlarid an   farq  qiladi,  bu  esa 

ta'lim   m eto dlaridan  foydalanishda  qator  o'ziga  xos  xususivatlarni 

keltirib  chiqaradi.  O'qituvchi  to m o n id a n   bu  xususivatlarni  to'g'ri 

e ’tiborga  olinayotganligi  quyidagi  ko'rsatkichlar asosida  baholanadi:

4.1.  A m a liy   ta 'lim   m e t o d la r id a n   fo ydalanishda  o'qituvchi  m a ­

horati  quyidagi  o m illa r   orqali  b a h o la n a d i:  m ash g 'u lo t  vazifalari- 

n in g   b ajarilishini  rejalashtirish,  tezk o r  ra g 'b a tla n tirish ,  y o 'lla n m a  

berish  va  n a z o ra t  qilish.  yo'l  q o 'y ilg a n   k a m c h ilik la r   sab ablari- 

ni  a n iqla sh ,  t a ’lim   m a q s a d ig a   to'la  erishish ni  t a ’m in la s h   u c h u n  

tegishli  tu z a tis h la r  kiritib  b o rish g a  erishish.

4.2.  A m a liy   m a s h g 'u lo tla rd a   v o 'riq n o m a   berislm i  to'g'ri  t a s h ­

kil  etilganligi.  H a r   q a n d a y   m a s h g 'u lo tla r   dav om ida  kirish,  joriy 

va  y a k u n iy   y o 'riq n o m a   berilish i  shart.  Y o 'riq n o m a   be rish da   unga 

n isb a ta n   qo 'yila d ig an   d id a k tik   talablarga  am al  qilinish i,  og'zaki 

t u s h u n tiris h   va  n a m u n a l a r n i   n a m o y ish   qilish,  s h u n in g d e k ,  b a ja ­

rilgan  ish  tahlili  to'g'ri  vo'lga  q o'yilishi  lozim.

4.3.  A m a liy   m a s h q la rn in g   to 'g 'ri  tashki 1 hishtirilishi.  M a sh q la r 

kasbiy  k o 'n i k m a   va  m a la k a la rn i  s h a k lla n tiris h n in g   negizi  h i s o b ­

lanadi.  Ish  o 'r n in i   tash kil  qilishga,  a sb o blarn i  sozlashga,  d a s t­

labki  m e h n a t  usullari  va  h a ra k a tla rin i  o'zlashtirishg a,  k o 'n i k m a  

va  m a la k a la rn i  ta k o m illa s h tirish g a   d o ir  m ash q la r  m a z m u n ig a  

ko'ra  b ir-b irid an   farq  qiladi.  O 'q ituvchi  bu  boradagi  xususiyat- 

larni  to'g 'ri  anglay  olishi  va  am aliy   q o 'llashi  m as h g 'u lo t  s a m a r a -  

d o rlig in in g   m u h im   belgisi  h iso b lan ad i.

4.4.  A m a liy   m e to d la r   asosida  o 'tila d ig a n   m a s h g 'u lo tla r n in g  

ta k o m illa s h g a n lik   darajasi.  O 'q u v c h ila r n in g   yog'och,  m etall  va 

bo shq a  m ate ria lla rga   ishlov  b e rish d a   tegishli  ish  qurollari  h a m d a  

s ta n o k la rd a n ,  tovush  yozuvchi  va  n a m o y ish   etuvchi  u sku na la r, 

j u m l a d a n ,  k o m p y u te rla r  y o r d a m id a   m ash q la r  b ajarishdan   o 'rin li 

foydalanishi  bilan  belgilanadi.

K u zatilgan   d a rs n in g   tah lili  o 'q itu v c h ila r  jam o a s i  bilan  m a x ­

sus  yig'ilish  o'tk az ilib,  o'q itu v ch i  faoliyati  barcha  k o 'rsa tk ic h la r 

b o 'y ich a   m u h o k a m a   q ilin adi  va  u n g a   kerakli  tavsiyalar  beriladi.

2.