O. Yusupova

 
2. Tillarning morfologik tasnifi. 
Bu tasnif ham tillarni 
qiyoslab o‗rganishga asoslansa-da, prinsip va maqsadlari 
turlichadir. 
Morfologik tasnif tillarning kelib chiqishi, tarixi va uning 
qarindoshlik munosabatlari bilan qiziqmaydi, bu tasnif 
tillarning grammatik xususiyatlarini, aniqrog‗i, o‗zak va 
affikslarni qarama-qarshi qo‗yish asosida taqqoslab o‗rganishga 
asoslanadi. 
Morfologik tasnif natijasida til tiplari ajratiladi. Buning 
uchun til qurilishi o‗rganiladi. 
Tillarning morfologik tasnifiga yirik nemis olimi Fridrix 
Shlegel asos solgan. Tillarning morfologik tasnifi bilan 
keyinchalik Avgust fon Shlegel, Vil‘gel‘m fon Gumbol‘d, 
Avgust Shlayxer, G.Shteyntal, N.Fink, F.F.Fortunatov kabilar 
shug‗ullanishgan. 
Hozirgi tilshunoslikda quyidagi to‗rt tipga asoslaniladi: 
I.
O„zakli yoki ajratuvchi tillar
. Bu tillarga xitoy, birma, 
tay, tibet va boshqa janubiy-Sharqiy Osiyo tillari kiradi. Bu 
tillarda forma yasovchi, so‗z o‗zgartiruvchi affikslar yo‗q. 
Boshqacha qilib aytganda, gapda so‗zlarning o‗zaro grammatik 

---

69 
aloqasini ko‗rsatib turuvchi affikslar bo‗lmaydi. Bunday 
tillarda gap sostavida so‗zlarning grammatik vazifasi va 
ularning o‗zaro munosabati so‗zning o‗rniga qarab belgilanadi. 
Grammatik munosabatda so‗z tartibi, urg‗u, intonatsiya va 
boshqa vositalar orqali ifodalanadi. 
O‗zakli tillarda gapda so‗zlarning o‗zaro grammatik 
munosabatlari, asosan, so‗z tartibi orqali ifodalanadi. Mas., 
shu 
fan tszay chjotszi-shan-kitob stolning ustida yotibdi, chjotszi-
shan fanchchjd shu stolning ustida yotgan narsa kitobdir.
Xitoy tilida bir so‗z turli matnda turlicha ma‘no va turli 
grammatik vazifada kela oladi: 
xao jen‟-yaxshi odam 
sio xao-yaxshilik qilish 
dzio xao-qadimgi do„stlik 
xao vo-bu kishi meni yaxshi ko„radi. 
II.
Agglyutinativ tillar
. 
Agglyutinativ tillarga turkiy va fin-ugor tillari oilasidagi 
mo‗g‗ul tillari, dravid, batu, yapon tillari kiradi. 
Agglyutinativ tillarning boshqa tillardan ajralib turadigan 
grammatik xususiyatlari quyidagilar: 
1.Affikslar bir ma‘noni ifodalaydi. Flektiv tillarda bir 
vaqtning o‗zida affiks ikki ma‘noni ifodalashi mumkin: 
druziyam-jo‗nalish kelishigi, rod. 
2. Affikslar o‗zakka mexanik ravishda qo‗shilaveradi. 
Flektiv tillarda esa birikib ketadi:
 maktablardan-viju/vid.
3. Turkiy tillarda prefeks yo‗q, grammatik ma‘nolar 
affikslar orqali ifodalanadi. Flektiv tillarda ikkalasi ham 
mavjud. 
4. Turkiy tillarda ko‗makchilar ot yoki ot vazifasidagi 
so‗zlardan keyin keladi, sintaktik munosabat ifodalaydi:
 Ukam 
uchun oldim
. Flektiv tillarda oldin kelib, shu vazifani bajaradi: 
v knige, nad stolem
. 
5. Turkiy tillarda rod (jins)kategoriyasi yo‗q. 
III.
Flektiv tillar. 

---

70 
Flektiv tillarga hind-evropa tillari kiradi. So‗zning 
morfologik formalarining fleksiya orqali yasalishi bu tillarning 
asosiy xususiyatlaridir. Bu tillarda har bir mustaqil so‗zning 
dastlabki shakli ham negiz va qo‗shimchalarga bo‗linadi, 
natijada o‗zak negiz mustaqil qo‗llanmaydi. Mas., 
rus tilida 
siju, sidish‟, sidyat
so‗zlarining o‗zak-negizi 
sid, sij
bo‗lib, ular 
mustaqil qo‗llanmaydi. 
Flektiv tillarga so‗z yasovchi va so‗z o‗zgartiruvchi 
funktsiyani bajaradigan ichki fleksiya xos. Bunda o‗zak-negiz 
tovush almashinuvi bilan turli grammatik ma‘nolar ifodalanadi. 
Mas., arab tilida: 
ktb-kataba: u yozdi, kotib: yozuvchi, kitob: 
kitob, akteb: yozmoq, maktab: idora, makaatib: idoralar, 
madrasa: maktab, madarris: maktablar 
kabi. 
IV. Polisintetik tillar. 
Bu tillarning asosiy morfologik xususiyatlari ega, 
aniqlovchi, to‗ldiruvchi va holni ifodalab kelgan so‗zlar fe‘l 
bilan birikib, murakkab tarkibli qo‗shma so‗z formasiga 
o‗xshash gap hosil qilishdir. Bunda gap boshida ega, oxirida 
kesim, to‗ldiruvchi, hol, aniqlovchilar esa ega bilan kesimning 
o‗rtasida keladi. 
Tillarni bunday tasnif qilish nihoyatda nisbiy. Ular mutloq 
qoidalarga bo‗ysunmaydi. 
Morfologik tasnifda so‗zlarning tuzilishi eng muhim, eng 
asosiy belgi qilib olinadi.Tillarning kelib chiqishi e‘tiborga 
olinmaydi. 
Unda so‗zlarning o‗zaro bog‗lanishidagi so‗z, turlovchi va 
tuslovchi 
qo‗shimchalarning 
bor-yo‗qligi, 
ularning 
xususiyatlari va so‗z yasalishi tomonlari hisobga olinadi. 
Morfologik usul tillarni ikki asosiy guruhga ajratadi: 
1.Qo‗shimchali tillar 
2.Qo‗shimchasiz tillar 
a) agglyutinativ – agglutinare - yopishtirish 
b) flektiv – flexio - egilmoq, bukilmoq.