O. Yusupova

2-mavzu: Til – ijtimoiy hodisa sifatida. Til va tafakkur. Til
va nutq munosabati 
Reja: 
1.
 
Til – ijtimoiy hodisa sifatida.
 
2.Til va tafakkur.
3.Til va nutq munosabati.
Tayanch so‘z va iboralar: 
Til, tilning ijtimoiyligi, til va 
tafakkur, til va nutq dixatomiyasi, til birliklari: fonema, 
morfema, leksema, model; nutqning asosiy birliklari: tovush, 
fon, bo„g„in, affiks, morf, so„z, so„z shakl, so„z birikmasi, gap, 
mikromatn, makromatn.
 
Insonning tabiiy-biologik xususiyatlari kishilik jamiyatidan 
tashqari, jamiyatga bog‗liq bo‗lmagan holda, masalan, yangi 
tug‗ilgan go‗dak hayotining takomili (nafas olishi, korishi, 
ovqat yeyishi, asta-sekin yurib ketishi va hokazolar) tabiat 
qonunlariga muvofiq holda taraqqiy etaveradi, o‗saveradi. 
Ammo til bunday tabiiy biologik hodisa emas. Uning tabiiy 
biologik hodisa emasligini ko‗rsatuvchi bir necha omillar 
mavjud. Bular quyidagilar: 
1.So‗zlashish, fikrlash uchun kishilik jamiyatining bo‗lishi 
shart.
2. Tilning mavjud bo‗lishi va uning taraqqiy qilishi tabiat 
qonunlariga bog‗liq emas. 
3.Til kishilarning tabiiy belgilariga (oq-qoraligi va boshqa 
irqiy belgilariga) bog‗liq emas.
4. Faqat jamiyat bo‗lib uyushgan insonlargina aloqa vositasi 
bo‗lgan tilga ega.
 
Demak, til tabiiy-biologik hodisa bo‗lmay, kishilik 
jamiyatining eng muhim aloqa vositasi sifatida jamiyatga 
xizmat qiladigan, subyektga bog‗liq bo‗lmagan ijtimoiy 
hodisadir. Til kishilik jamiyatining asrlar davomidagi butun 
tarixiy jarayonida ma‘lum bir guruh tomonidan emas, balki 

---

20 
butun jamiyat va jamiyatning a‘zolari tomonidan 
shakllantirilgan bo‗lib, u biror davrning, biror ijtimoiy-
iqtisodiy jamiyatning mahsuli bo‗lmay, balki butun jamiyat 
tarixi jarayonidagi bir qancha davrlarning mahsuli va shu 
bilan birga til jamiyatdagi turli tabaqa vakillari uchun bab-
baravar xizmat qiladigan vositadir. 
Til alohida tizim sifatida quyidagi vazifalarni bajaradi: 
1.
Aloqa – munosabat vazifasi
. Tilning mazkur vazifasi
jamiyatda aloqa – munosabat vositasi sifatida xizmat
qilishdan iborat. Bu tilning asosiy ijtimoiy vazifasi
hisoblanadi. Til belgilari uni aloqa - munosabatning
boshqa vositalaridan farqlash, tilni ijtimoiy hodisa sifatida
talqin etish imkonini beradi . Til aloqa – munosabatning 
muhim vositasi sifatida jamiyat bilan, uning madaniyati, 
turmush tarzi va mehnat faoliyatidagi har bir jarayon bilan
muntazam bog‗liq. Kishilar o‗z fikrlarini, sezgi va ruhiy
kechinmalarini ifoda qilib, bir – birlariga ta‘sir ko‗rsatadilar. 
2.
Tilning hissiy ta‟sir vazifasi.
Tilning muayyan
ma‘lumotni ifoda etib, tinglovchiga ta‘sir ko‗rsatishi uning
hissiy- ta‘siriy vazifasi hisoblanadi. Xabar, sezgi va hayajon, 
xohish ifoda qilish hissiy ta‘sir vazifasining asosini tashkil
etadi. Bunda turli tasviriy til vositalaridan, jumladan, modal 
so‗zlar, javob talab qilmaydigan so‗roq, tartibni o‗zgartirish
kabilardan foydalaniladi. 
3.
Tilning to„plash vazifasi
. Til aloqa – munosabat
vositasi, hissiy ta‘sir ifodasi bo‗lib qolmay , to‗plash
vazifasini bajaruvchi muhim manba hamdir . Til millatlararo
aloqa - munosabat vositasi, to‗plangan bilim va tajribalarni
avloddan avlodga yetkazish vositasi hisoblanadi. Tilning
ushbu vazifasi bilish jarayonidagi asosiy vositalardan
hisoblanadi. Bevosita aloqa-munosabat davomida tilning
nomlash va fikr ifodalash vazifalari namoyon bo‗ladi. 
Mustaqil so‗zlar, qo‗shma nomlar, iboralar, atama nomlovchi
birliklar hisoblansa, turli gap ko‗rinishlari fikr ifodalovchi
birlik hisoblanadi. 

---

21 
Tilning kishilik jamiyatidagi o‗rnini, madaniy-ma‘naviy
soha taraqqiyotidagi ahamiyatini belgilash tilning asosiy
vazifalarini to‗g‗ri ta‘riflashga asoslanadi .