1-savolga
O ‗tgan asrning 60- yillarida rus olimi A. M. Butlerov tomonidan organik
birikmalarning kimyoviy tuzilish nazariyasining yaratilishi organik kimyoning
rivojlanishida yirik voqea bo‗ldi. Bu nazariya organik kimyoga ilmiy asos soldi va
uning eng muhim qonuniyatlarini tushuntirib berdi. A. M. Butlerov o‗zi yaratgan
nazariyaning asosiy prinsiplarini 1861-yil 19-sentabrda Shpeyerda bo‗lib 0 ‗tgan
tabiatshunoslar va shifikorlarning Xalqaro syezdida «Kimyoviy tuzilish nazariyasi
haqida» degan ma‘ruzasida bayon qildi. Bu nazariyani keyinchalik olimning o‗zi va
uning shogirdlari muvaffaqiyatli rivojlantirdilar.
Tuzilish nazariyasining asosiy qoidalari quyidagilardan iborat.
1. Molekulada atomlar bir-biri bilan valentliklariga muvofiq holda muayyan ketma-
ketlikda bfrikkan. Atomlarning bog‗Ianish tartibi kimyoviy tuzilish deyiladi.
2. Moddalarning xossalari uning molekulasining tarkibiga qanday atomlar va qancha
miqdorda kirishigagina emas, balki ular bir-biri bilan qaysi tartibda birikkanligiga,
ya‘ni molekulaning kimyoviy tuzilishiga ham bog‗liq.
3. Molekulani hosil qilgan atomlar yoki atom gruppalari birbiriga ta‘sir etadi,
molekulaning reaksiyaga kirishish xususiyati ana shu ta‘sirga ham bog‗Iiq bo‗Iadi.
2 savol. Organik birikmalarni uglerod skeleti bo‘yicha klassifikatsiyasi. Uglerod
atomlarining molekulada joylashishiga qarab yoki ularning hosil qilgan skeletlariga
qarab, organik birikmalar uchta asosiy gruppaga bo‘linadi:
1. Alisiklik birikmalar. Bu gruppaga kirgan birikmalar alifatik birikmalar deb ham
ataladi. Bu gruppa birikmalari orasida to‘yingan (alkanlar), masalan:
CH3
CH3 – CH3 CH3 – CH CH3 – CH2OH
etan
CH3 etil spirt
izobutan
Bu gruppaga yog‘lar ham kirganligi uchun ilgari yog‘ qatori birikmalari degan nom
berilgan edi va bu nom hozirda deyarli ishlatilmaydi.
4-savol Sistematik Nomenklatura Nima
Sistematik nomenklatura organik birikmalar turli sinflar vakillari chaqirish uchun
bizga imkon beradi. moddalar, ayniqsa, guruh a'zo qarab, qayd etish lozim bo'lgan
nomlari ma'lum isboti bor. sistematik nomenklatura turli tuzilmalari uglevodorodlar,
shuningdek kislorod bo'lgan aralashmalari uchun amal haqida gapiring.

ORGANIK BIRIKMALAR TASNIFI
uglerod zanjiri turi, odatda, bo'lingan bo'lib, organik moddalar , uslub va asiklik
qilish; to'yingan va to'yinmagan heterosiklik va Karbosiklik. ularning davrlarini hech
tuzilishga ega bo'lgan deb nomlangan uslub bo'lmagan aralashmalar. Bunday
birikmalar uglerod atomlarining ochiq bir tekis yoki tarvaqaylab zanjir hosil qilish
ket keltirilgan.
Ajratish to'yingan uglevodorodlar, bir necha (ikki, uch) obligatsiyalar bilan bitta
uglerod rishtalari bor, shuningdek birikmalar.

5-savolni javobi. Radikal-funksional nomenklatura
8- savol
Органик бирикмаларнинг анорганик бирикмалардан фарки шундаки, органик
бирикмалар молекула, тузилишига эга. Улар молекулаларидаги атомлар
орасида бироз
кутбланган ковалент бог булади. Органик бирикмалардаги бу боглар купгина
анорганик
бирикмаларда булгани каби s—s, s—р, р—р электрон булутларининг
копланиши
натижасида хосил булади. δ ва π боглар хам хосил булиши мумкин (I, 144—
146-бетлар).
Органик бирикмаларда хам анорганик бирикмаларда булгани каби
гибридланиш ходисаси
характерли (II, 91-бет). Анорганик бирикмаларда булгани каби, органик
бирикмалардаги
атомлар химиявий боглардаги кутбланганлигига караб кисман зарядлан-ган
булади.
Анорганик химияда бу зарядлар бутун еонлар билан ифодаланади ва
оксидланиш даражаси
деб аталади, (I, 151-бет-лар). Органик химияда эса кисман зарядланиш δ+ ва δ-
харфлари
билан ифодаланади. Электрон зичликнинг бир атомдан иккинчи атомга
силжиши органик
бирикмаларнинг
электрон
формулаларида,
купинча
(анорганик
бирикмалардаги каби) умумий борловчи электрон жуфтларнинг силжиши
билан, баъзан эса стрелка билан
курсатилади.
Сизга маълумки, химиявий реакциялар боришида атомлар ёки атомлар
группаларининг
кайта группаланиши содир булади. Бунинг натижасида мавжуд борлар узилиб
янги борлар
хосил булади. Ковалент богларнинг узилиш жараёни билан сиз галогенларнинг
химиявий
хоссаларини укишда танишгансиз (I, 161-бет). Органик моддалар иштирокида
борадиган
купгина реакцияларда хам, шунга ухшаш, борлар узилиши содир булади. Бу
жараёнлар
кейинрок конкрет реакцияларни урганишда куриб утилади.
10- savol
Aromatiklik haqida tushuncha
Arenlar (aromatik uglevodorod birikmalari) - toʻyinmagan, siklik, yopiq
xalqali, barcha atomlari bir tekislikda yotuvchi, planar birikmalar boʻlib,
мolekulasida Xyukkel qoidasiga boʻysinuvchi, 4n+2 sondagi oʻzaro qoplashgan p-
elektronlarga ega boʻlgan kon‘yugirlangan sistemadir [5].
Aromatik uglevodorodlarning dastlabki vakillari hidli moddalar boʻlgani
sababli, ular aromatik deb nomlangan. Aslida esa, umuman hushboʻy boʻlmagan,
hatto qoʻlansa hidli, ayrimlari esa hidsiz boʻlgan aromatik birikmalar mavjudligi
ma‘lum. Shuningdek, koʻpgina karbosiklik va geterosiklik birikmalar ham
aromatik xususiyatli boʻlishi tajribalar yordamida aniqlangan.
7_savol.
Sigma bogʻlanish. chiziq boʻylab orbitallarning bir birini qoplashi natijasida hosil
boʻladigan bogʻlanish turiga aytiladi.
Yaʼni bogʻlanish tekisligiga parallel ravishda hosil bplgan bogʻlanish.
П_bogʻ deb. Bogʻlanish tekisligiga perpendikulyar ravishta hosil boʻlgan bogʻlanish
turi.
Kovalent bogʻlanish. 2ta atom oʻzaro elektron juf vositadida bir biri bn
qoʻshilishidan hosil boʻladigan bogʻlanish turi. 2xil boʻladi 1.qutbli kovalent
2. Qutbsiz kovalent.
Qutbli kovalent bogʻlanishda NEMlari 0dan 0.4 gacha boʻladigan moddalar kiradi.
Masalan H2 O2 CH4 kabilar.
Qutbsiz kovalent bogʻlanish da NEMlari orasidagi farq 0.4dan 1.7 gacha boʻladigan
moddalar misol boʻladi. Masalan organik birikmalar dan spirtlar, fenollar Aldegid va
ketonlar, uglevodorodlar va h.k lar misol boʻlad.
9_savol
Organik birikmalarning reaksion qobilyati
M oddalarning tez yoki sekin reaksiyaga kirishish xossasi reaksion
qobiliyat deyiladi. Reaksion qobiliyat doimo bir m oddaning ikkinchi
m odda (reaksion jufti)ga nisbatan faolligi bilan aniqlanadi. Birinchi
modda substrat deyiladi, unga ta‘sir etuvchi birikma (reaksion zarracha)
reagent deyiladi.
Kimyoviy reaksiyalar, reaksiyaga kirishuvchi m oddalar atom lari
tashqi elektron qobig‗ida elektronlar taqsim lanishining o ‗zgarishi bilan
boradigan jarayonlardir. K o'pchilik reaksiyalar bir necha birin-ketin
keladigan (elem entar) bosqichlarni o ‗z ichiga oladi. Bu bosqichlarni
to ‗liq holda tasvirlash reaksiya mexanizmi deyiladi. Organik reaksiyalar
turli usullarda tasniflanadi:
I. Substrat va reagentdagi bog‗larning o ‗zgarishiga ko'ra;
a) radikalli reaksiyalar;
b) ionli reaksiyalar;
d) sinxron (kelishilgan) reaksiyalar. 2. Um um iy reaksiya tezligini belgilovchi
bosqichda qatnashadigan
m olekulalar soniga ko‗ra:
a) m onom olekular reaksiyalar;
b) bim olekular reaksiyalar.
3. Reaksiyaning natijasiga ko‗ra:
a) o ‗rin olish reaksiyalari;
b) birikish reaksiyalari;
d) qayta guruhlanish reaksiyalari;
e) oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari.
Reaksion markazga hujum qiluvchi reagentlar uch turga, ya‘ni radikal,
elektrofil va nukleofil reagentlarga b o ‗linadi. Radikal reagentlar
(radikallar) — juftlashm agan elektronli zarracha yoki erkin atomlardir:
C l‘, H O ', C H j. Elektrofil reagentlar (elektrofillar) — valent elektron
qavatining elektronlari yetishmaydigan zarrachalar bo'lib, ularga H +,
Br+> N O 2 5 R 3 C, SO 3 Iarni misol qilsa bo‗ladi.
Nukleofil reagentlar (nukleofillar) — tashqi elektron qavatida elektron
jufti bor zarrachalardir. H ', C l', H O ', R O ', H 2O, N H 3, C H 2= C H 2,
C6H6 Iar nukleofil reagentlar hisoblanadi
12-
𝙨𝙖𝙫𝙤𝙡
))
𝙄𝙣𝙙𝙪𝙠𝙩𝙞𝙫
𝙚𝙛𝙛𝙚𝙠𝙩𝙣𝙞
𝙢𝙞𝙨𝙤𝙡𝙡𝙖𝙧
𝙮𝙤𝙧𝙙𝙖𝙢𝙞𝙙𝙖
𝙩𝙪𝙬𝙪𝙣𝙩𝙞𝙧𝙞𝙣𝙜
.
Induktiv ta'siri nima va u qanday ishlaydi
Induktiv ta'sir, kimyoviy birikmaning zaryadini molekulada qo'shni bog'lanishlarga
yo'naltirishga ta'siri. İndüktif effekt - bu doimiy ravishda polarizatsiya holatini
keltirib chiqaradigan masofaga bog'liq bo'lgan hodisa.
Elektronni olib tashlaydigan induktiv effekti ba'zan adabiyotda "I-effekt" deb
yoziladi.
U qanday ishlaydi
Ikki xil elementli atomlarning bog'lanishida ishtirok etganda, b rasining elektron
zichligi bir xil bo'lmaydi.
Bog'dagi elektron bulutlar o'zlarini bog'lanish jarayonida ishtirok etadigan ko'proq
electronegativ atomga yo'naltiradi.
Induktiv ta'sir misol
Induktiv ta'sir suv molekulalarida paydo bo'ladi. Suv molekulasidagi kimyoviy
bog'lanishlar vodorod atomlari yonida ko'proq ijobiy tarzda to'ldirilgan va kislorod
atomiga yaqinroq salbiy ta'sir ko'rsatgan. Shunday qilib, suv molekulalari polardir.
Shunga qaramasdan, indüklenen zaryad kuchsiz va boshqa omillar uni tezda bartaraf
etishi mumkin. Bundan tashqari, indüktif ta'sir faqat qisqa masofalarda ta'sir
ko'rsatadi.
İndüktif ta'sir, kislotali va asoslilik
Induktiv effekt kimyoviy turlarning barqarorligi va kislotaliligiga yoki asosliligiga
ta'sir qiladi. Elektronegativ atomlar elektronlarni o'zlariga qaratmoqda, ular
birlashtirilgan tayanchni barqarorlashtirishi mumkin. Molekulaga ta'sir o'tkazadigan
guruhlar uning elektron zichligini kamaytiradi. Bu molekula elektronini kam va
kislotali qiladi.
İndüktif effektlar - rezonansga qarshi
Induktiv ta'sir va rezonans elektronlarning kimyoviy bog'lanishdagi taqsimlanishiga
taalluqlidir, ammo ular ikki xil ta'sirga ega.
Rezonans molekula uchun bir nechta to'g'ri Lyuis strukturasi mavjud bo'lganda,
ikkilamchi bog'lanish turli atomlar orasidagi teng ehtimollik bilan shakllanishi
mumkin.
Masalan, ozon (O 3 ) rezonans shakllariga ega. Kislorod atomlari orasidagi
bog'lanish bir-biridan turli uzunlikda bo'lishi mumkinmi degan savol bo'lishi
mumkin, chunki bitta bog'lanish odatda ikki barobarga qaraganda zaifroq bo'ladi.
Darhaqiqat, atomlar orasidagi aloqalar bir-biriga o'xshash uzunlik va quvvatdir,
chunki rezonans shakllari (qog'ozga tortilgan) molekula ichida sodir bo'layotgan
narsalarni aks ettirmaydi. Ikki rishta va bitta rishta yo'q. Aksincha, elektronlar
atomlar bo'ylab teng ravishda taqsimlanadi va bir va juftlik aloqalari oralig'idagi
bog'lanishni hosil qiladi.
_002
Benzol molekulasi oʻziga xos energetik barqarorlikka ega. Molekulasi shartli
toʻyinmagan boʻlsada, toʻyingan uglevodorodlarga xos birikish reaksiyalariga
qiyin, oʻrin olish reaksiyalariga esa, nisbatan oson kirishadi. Keyinchalik
kondensirlangan polisiklik birikmalar ham aromatik birikmalarga kiritilgan. Shuni
ta‘kidlash joizki, kondensirlangan polisiklik birikmalar oʻrin olish reaksiyalaridan
tashqari birikish, oksidlanish reaksiyalariga ham oson kirishadi.
Benzol qatori birikmalar deyarli barcha reaksiyalarda aromatik xalqani saqlab
qolishga, qayta tiklanishga (regeneratsiya) moyil. Kondensirlangan polisiklik
birikmalarda esa qayta tiklanish qobiliyati kamroq. Bu ayniqsa, chiziqli
kondensirlangan polisiklik birikmalarda yaqqol koʻrinadi. Perkondensirlangan
aromatik birikmalarda esa (fenantren kabi) qayta tiklanish qobiliyati past va bu
jihatdan ular naftalinga oʻxshaydi [10].
Benzol halqasining barqarorligini nazariy kvant kimyoviy hisoblashlar
asosida 1931-yilda nemis fizigi E. Xyukkel tushuntirib berdi. Konyugirlangan
yopiq siklik sistemalarda energetik jihatdan qulay boʻlgan π-elektronlarning siklik
delokalizatsiyasi sodir boʻlishini ta‘kidlagan. Siklik tutash sistemalar uchun
―aynigan‖ orbitallar xarakterlidir. Xyukkelning taxminicha, sistemaning
barqarorligi mazkur orbitallarni elektronlar bilan toʻlishiga bogʻliq. Hisoblashlar
natijalariga koʻra, ikkala bogʻlovchi ―aynigan‖ orbital elektronlar bilan toʻlganda
(4 ta π-elektronli) barqaror sistemalar hosil boʻladi. Shuningdek, har bir siklik
sistema ikkita π-elektronli eng quyi joylashgan bitta orbitalga ega. Bundan kelib
chiqib, Xyukkel siklik tutash sistemalarning barqarorligi qoidasini ishlab chiqdi.
Qoida: halqada 4n+2 ta π-elektron tutvchi siklik planar tutash sistemalar1.3.
Aromatiklik haqida tushuncha
Arenlar (aromatik uglevodorod birikmalari) - toʻyinmagan, siklik, yopiq
xalqali, barcha atomlari bir tekislikda yotuvchi, planar birikmalar boʻlib,
мolekulasida Xyukkel qoidasiga boʻysinuvchi, 4n+2 sondagi oʻzaro qoplashgan p-
elektronlarga ega boʻlgan kon‘yugirlangan sistemadir [5].
Aromatik uglevodorodlarning dastlabki vakillari hidli moddalar boʻlgani
sababli, ular aromatik deb nomlangan. Aslida esa, umuman hushboʻy boʻlmagan,
hatto qoʻlansa hidli, ayrimlari esa hidsiz boʻlgan aromatik birikmalar mavjudligi
ma‘lum. Shuningdek, koʻpgina karbosiklik va geterosiklik birikmalar ham
aromatik xususiyatli boʻlishi tajribalar yordamida aniqlangan.Benzol molekulasi
oʻziga xos energetik barqarorlikka ega. Molekulasi shartli
toʻyinmagan boʻlsada, toʻyingan uglevodorodlarga xos birikish reaksiyalariga
qiyin, oʻrin olish reaksiyalariga esa, nisbatan oson kirishadi. Keyinchalik
kondensirlangan polisiklik birikmalar ham aromatik birikmalarga kiritilgan. Shuni
ta‘kidlash joizki, kondensirlangan polisiklik birikmalar oʻrin olish reaksiyalaridan
tashqari birikish, oksidlanish reaksiyalariga ham oson kirishadi.
Benzol qatori birikmalar deyarli barcha reaksiyalarda aromatik xalqani saqlab
qolishga, qayta tiklanishga (regeneratsiya) moyil. Kondensirlangan polisiklik
birikmalarda esa qayta tiklanish qobiliyati kamroq. Bu ayniqsa, chiziqli
kondensirlangan polisiklik birikmalarda yaqqol koʻrinadi. Perkondensirlangan
aromatik birikmalarda esa (fenantren kabi) qayta tiklanish qobiliyati past va bu
jihatdan ular naftalinga oʻxshaydi [10].
Benzol halqasining barqarorligini nazariy kvant kimyoviy hisoblashlar
asosida 1931-yilda nemis fizigi E. Xyukkel tushuntirib berdi. Konyugirlangan
yopiq siklik sistemalarda energetik jihatdan qulay boʻlgan π-elektronlarning siklik
delokalizatsiyasi sodir boʻlishini ta‘kidlagan. Siklik tutash sistemalar uchun
―aynigan‖ orbitallar xarakterlidir. Xyukkelning taxminicha, sistemaning
barqarorligi mazkur orbitallarni elektronlar bilan toʻlishiga bogʻliq. Hisoblashlar
natijalariga koʻra, ikkala bogʻlovchi ―aynigan‖ orbital elektronlar bilan toʻlganda
(4 ta π-elektronli) barqaror sistemalar hosil boʻladi.
6Савол купрок кк булса агар куп дб ташамагандим боя
12-
𝙨𝙖𝙫𝙤𝙡
))
𝙄𝙣𝙙𝙪𝙠𝙩𝙞𝙫
𝙚𝙛𝙛𝙚𝙠𝙩𝙣𝙞
𝙢𝙞𝙨𝙤𝙡𝙡𝙖𝙧
𝙮𝙤𝙧𝙙𝙖𝙢𝙞𝙙𝙖
𝙩𝙪𝙬𝙪𝙣𝙩𝙞𝙧𝙞𝙣𝙜
.
Induktiv ta'siri nima va u qanday ishlaydi
Induktiv ta'sir, kimyoviy birikmaning zaryadini molekulada qo'shni bog'lanishlarga
yo'naltirishga ta'siri. İndüktif effekt - bu doimiy ravishda polarizatsiya holatini
keltirib chiqaradigan masofaga bog'liq bo'lgan hodisa.
Elektronni olib tashlaydigan induktiv effekti ba'zan adabiyotda "I-effekt" deb
yoziladi.
U qanday ishlaydi
Ikki xil elementli atomlarning bog'lanishida ishtirok etganda, b rasining elektron
zichligi bir xil bo'lmaydi.
Bog'dagi elektron bulutlar o'zlarini bog'lanish jarayonida ishtirok etadigan ko'proq
electronegativ atomga yo'naltiradi.
Induktiv ta'sir misol
Induktiv ta'sir suv molekulalarida paydo bo'ladi. Suv molekulasidagi kimyoviy
bog'lanishlar vodorod atomlari yonida ko'proq ijobiy tarzda to'ldirilgan va kislorod
atomiga yaqinroq salbiy ta'sir ko'rsatgan. Shunday qilib, suv molekulalari polardir.
Shunga qaramasdan, indüklenen zaryad kuchsiz va boshqa omillar uni tezda bartaraf
etishi mumkin. Bundan tashqari, indüktif ta'sir faqat qisqa masofalarda ta'sir
ko'rsatadi.
İndüktif ta'sir, kislotali va asoslilik
Induktiv effekt kimyoviy turlarning barqarorligi va kislotaliligiga yoki asosliligiga
ta'sir qiladi. Elektronegativ atomlar elektronlarni o'zlariga qaratmoqda, ular
birlashtirilgan tayanchni barqarorlashtirishi mumkin. Molekulaga ta'sir o'tkazadigan
guruhlar uning elektron zichligini kamaytiradi. Bu molekula elektronini kam va
kislotali qiladi.
İndüktif effektlar - rezonansga qarshi
Induktiv ta'sir va rezonans elektronlarning kimyoviy bog'lanishdagi taqsimlanishiga
taalluqlidir, ammo ular ikki xil ta'sirga ega.
Rezonans molekula uchun bir nechta to'g'ri Lyuis strukturasi mavjud bo'lganda,
ikkilamchi bog'lanish turli atomlar orasidagi teng ehtimollik bilan shakllanishi
mumkin.
Masalan, ozon (O 3 ) rezonans shakllariga ega. Kislorod atomlari orasidagi
bog'lanish bir-biridan turli uzunlikda bo'lishi mumkinmi degan savol bo'lishi
mumkin, chunki bitta bog'lanish odatda ikki barobarga qaraganda zaifroq bo'ladi.
Darhaqiqat, atomlar orasidagi aloqalar bir-biriga o'xshash uzunlik va quvvatdir,
chunki rezonans shakllari (qog'ozga tortilgan) molekula ichida sodir bo'layotgan
narsalarni aks ettirmaydi. Ikki rishta va bitta rishta yo'q. Aksincha, elektronlar
atomlar bo'ylab teng ravishda taqsimlanadi va bir va juftlik aloqalari oralig'idagi
bog'lanishni hosil qiladi.
_002
14- savol
15- savol
16-savol Organik moddalar ishtirok etadigan reaks iyalar qatoriga oksidlanish va
qaytarilish reaksiyalari ham kiradi. Umuman organic moddalar tarkibidagi uglerod
atomlarining oksidlanish darajalari C-4 dan C+4 gacha bolib bu uglerod atomlari
oksidlovchilar ( asosan kislorod atomlari) tasirida oksidlanib , CO va CO2 hosil
qilsalar , vodorod atomlari suv hosil qiladi. Bu moddalarning bevosita kislorod
tasirida boladigan oksidlanish reaksiyasida katta issiqlik va yoruglik energiyalarining
chiqishi ― yonish reaksiyalari ― deyiladi.
CH3 +5O2 →3CO2 + 4 H2O
C2O5OH + 3O2 →2 CO2 + 3 H2O
Shu bilan birgalikda ― sekinlik‖ va ohistalik bilan boradigan oksidlanish reaksiyalari
ham boradigan oksidlanish reaksiyalari ham borki , ular natijasida organik
moddalarning bit turdan boshqasiga otish kuzatiladi.
C2H5 OH + [ O] →CH3 -CHO + H2O
Etil spirit Sirka aldegidi
+3 +3
CH3 - CHO + [ O] →CH3 COOH
Sirka aldegidi sirka kislotasi
Qaytarilish reaksiyalarida molekula tarkibidagi uglerod tarkibidagi uglerod
atomlarining oksidlanish darajasi kamayadi. Bu asosan vodorod atomlari birikish
natijasida sodir boladi. Bunday reaksiyalar tufayli aldegidlar , spirtlar toyinmagan
uglevodor odlar to`yingan uglevodorodlarga aylanadi.
C-2 H2+ = C-2 H2 + HO2 →C+3H+3 – C+3H+3
etilen etan
17-savolni javobi
21_savol
УГЛЕВОДОРОДЛАР
Таркиби углерод ва водороддан ташкил топган моддалар у гл ев одо р о дл ар
деб аталади. Углеводородлар углерод атомларининг лосил 1яилган
скелетларига караб уч турга бУлинади:
Алифатик углеводородлар.
Алициклик углеводородлар.
З. Ароматик углеводородлар.
Углеводородлар барча бошужа органик бирикмалар синфининг асосини
ташкил этади. Улар молекуласидаги бир ёки бир неча водород атомларини хар
хил атомлар ёки атомлар группаси билањ алмаштириб галогенли >€осилалар,
спиртлар, альдегидлар, кисло-
талар, аминлар каби органик бирикмалар синфини лосил лилиши мумкин.
АЛИФАТИК УГЛЕВОДОРОДЛАР
Молекулаларидаги углерод атомларининг водород •атомларига нисбати ва
химиявий хоссаларига, жумладан, бириктириш реакциясига мойиллигига
лараб алифатик углеводородлар луйидаги группаларга бУлинади:
ТУйинган углеводородлар. Молекулаларидаги углерод атомлари узаро оддий
борлар билан борланган бУлиб, бириктириш реакцияларига киришмайди.
ТУйинмаган углеводородлар. Молекулаларидаги углеРOД атомлари узаро бор
ёки уч бор билан борланган бУлиб, биржтириш реакцияларига осон киришади.
19_savol.
Elektrofil reagent- agar kimyoviy reaksiyada yangi bogʻlanish hisil qilish uchun
reagent juft elektron bermasa bunday reagent elektrofil reagent, jarayon esa
elektrofil reaksiya deyiladi bu vaqtfa substRakt elektro donor xossasini namoyon
qiladi
Misollar:
H3O, NO2, R3C, R-C=O, BF3, ALCl3 va hk.
24- SAVOL.BIRIKISH REAKSIYALARI VA SIS-TRANS IZOMERIYA
Birikish reaksiyalari:Bu reaksiyalarda tarkibida qoshbog yoki uch bogI bolgan
moddalar ishtirok etadi.
CH2 = CH2 + H –H →CH3 –CH3
CH2 = CH2 + Cl-Cl →CH2Cl – CH2Cl
CH≡CH + H- OH →CH3 – COH
CH2+ H- H →CH3 -CH2-CH3
۸
CH2 CH2
Birikish reaksiyalari bir xil molekulalar ishtirokida ham beradi , bunda yuqori
molekulalar birikmalar hosil bo`ladi.
CH2 = CH2 + CH2 =CH2 + CH2 = CH2 → - CH2 - CH2 – CH2 – CH2 - CH2 -
Birikish reaksiyasi — ikki yoki bir necha moddadan bir modda hosil qilinadigan
reaksiya. Agar ikki oddiy moddadan bir murakkab modda kelib chiksa, bunday
reaksiya sintez deyiladi. Vodorod va azotdan bevosita ammiak olish sintez uchun
misoldir. Birikish reaksiyasi da ikki murakkab moddadan yanada murakkabroq
moddalar hosil boʻla oladi
GEOMETRIK IZOMERIYA (kimyoda) — fazoviy izomeriyaning bir turi;
molekulada uglerod atomlarini oʻzaro birlashtiruvchi oʻq boʻylab ularning
aylanishini istisno qiladigan qoʻshaloq bogʻ yoki sikl mavjudligidan uglerodning har
bir atomi bilan har xil ikkita atom yoki radikal bogʻlanganda roʻi beradigan hodisa.
Bir izomerning molekulasidagi xlor atomlari qoʻsh bogʻning bir tomoniga, ikkinchi
izomerning molekulasida esa ikkala tomoniga joylashgan. Geometrik izomeriya sis
va trans izomeriya deb ham ataladi. Sis va trans izomerlar fizik va kimyoviy
xossalariga koʻra bir-biridan farq qiladi.
To‘yingan ochiq zanjirli uglevodorodlardan ikki vodorod atomiga kam bo‘lgan,
shuning hisobiga molekulasida bitta qo‘shbog‘ saqlaydigan uglevodorodlar alkenlar
deyiladi. Alkenlar yana etilen qatori uglevodorodlari yoki olefinlar deb ham
nomlanadi. Ularning gomologik qatorining umumiy formulasi CnH2n bo‘lib,
birinchi vakili C2H4. Alkenlardagi s-orbitallar soni vodorod atomlari soniga teng,
jami bog‘lar soni 3n ga teng, shundan σ-bog‘lar soni 3n-1 ga teng, molekulasida 2 ta
uglerod sp2 gibridlangan, n-2 ta uglerod esa sp3 gibridlangan.
Nomenklaturasi:
Alkenlar sistematik nomenklaturaga muvofiq to‘yingan uglevodorodlar singari
ataladi, bunda alkanlardagi ―an‖ qo‘shimchasi o‘rniga ―en‖ ishlatiladi va qo‘shbog‘
o‘rni ko‘rsatiladi. Zanjirdagi qo‘shbog‘ o‘rnini ko‘rsatish uchun uglerod atomlari
raqamlanadi. Raqamlash zanjirning qo‘shbog‘ yaqin turgan uchidan boshlanadi:
t.me/masofatalim
Zanjir tarmoqlangan bo‘lsa, u holda uglerod atomlarining eng uzun zanjiri
raqamlanadi. Bunda raqamlash zanjirning qo‘shbog‘ yaqin turgan uchidan
boshlanadi:
t.me/masofatalim
To‘yinmagan uglevodorodlar to‘yinmagan radikallar hosil qiladi. Ular ko‘pincha
tarixiy nom bilan ataladi. Masalan, etilendan hosil bo‘ladigan radikal vinil,
propilendan hosil bo‘ladigan radikal (CH2 = CH - CH2- -) allil deyiladi.
Izomeriyasi:
Olefinlarda zanjir, qo‘shbog‘ holat izomeriyasi va stereoizomeriya kuzatiladi.
1. Zanjir izomeriya
2qowbog holatli izomeriya
Alkinlar — molekulasida uchlamchi bogʻ boʻlgan atsetilen qatori toʻyinmagan
uglevodorodlari, umumiy formulasi CnH2n-2. Ularning birinchi vakili atsetilen
CH≡CH dir. Atsetilendagi vodorod metil radikallar bilan almashtirilsa, molekulasida
uchlamchi bogʻ boʻlgan gomologik qator hosil boʻladi. Uning birinchi gomologi
metilatsetilen CH3-C≡CH; ikkinchisi etilatsetilen CH3-CH2-C≡CH va hokazo.
Xalqaro nomenklatura boʻyicha atsetilen qatori uglevodorodlarni nomlashda ularga
muvofiq keladigan alkanning -an qoʻshimchasi oʻrniga -in qoʻshimchasi qoʻyiladi.
Alkinlar tabiatda uchramaydi, ular asosan alkanlar va kalsiy karbiddan olinadi.
Alkinlar uchun birikish, polimerlanish, oʻrin olish va oksidlanish reaksiyalari xosdir.
Alkinlarning oldingi uchta aʻzosi gazlar, C5H8 dan boshlab suyuq moddalar, yuqori
alkinlar (C16H30) esa qattiq moddalar. Alkinlar alkenlar kabi suvdan yengil, suvda
kam eriydi, organik eritmalarda yaxshi eriydi.
Alkinlar va ularning hosilalaridan kundalik hayotda, texnikada keng qoʻllaniladigan:
sirka aldegidi, sirka kislotasi, benzol, polivinilxlorid, poliakrilonitril, vinilatsetilen,
sintetik kauchuk va boshqa moddalar olinadi.
Alkinlar
33 савол Кетонларнинг тузилиши, таснифи ва номланиши, кимёвий ва физик
хоссалари.
Karbonil guruhining ikkala bo‗sh bog'iga radikallar birikkan moddalar
ketonlar deb ataladi va quyidagi umumiy formula bilan ifodalanadi:
R— C— R'
II
Nomenklaturasi. Oddiy ketonlarning nomlari karbonil guruh bilan
bog‗langan radikallar nomiga ―keton‖ so‗zini qo‗shish bilan hosil qilinadi.
Agar radikallar har xil bo‗lsa, radikali kichik bo‗lganidan boshlab aytiladi va
oxirida keton so‗zi qo‗shiladi. Masalan:
CH3 C CH3
O
dimetilketon
CH3 C C2H5
O
metiletilketon
C2H5 C C2H5
O
dietilketon
Ketonlarning izomeriyasi yon radikallardagi uglerodlar soni o‗zgarishi
bilan boradi.
CH3 CH2 CH2 CO CH3 CH3 CH2 CO CH2 CH3
metilpropilketon dietilketon
Olinishi:
Alkinlarni gidratlanishi.
1. Alkinlarning (asetilendan tashqari) gidratlanishidan ketonlar olinadi.
R C C H + H2O R C CH3
O
Hg
+2
2. Bitta uglerodi ikkita galogen tutgan digaloid alkanlarni (galogenlar chetki
uglerod atomlarida bo‗lmagan birikmalar) gidrolizlash yo‗li bilan ham olinadi:
CH3 CCl2 CH3 + H2O CH3 CO CH3 + 2HClKimyoviy xossalari.
Ketonlar ham aldegidlar kabi birikish, oksidlanish reaksiyalariga kirishadi.
Reaksiyaga kirish qobiliyati aldegidlarga nisbatan sustroq.
Birikish reaksiyalari. Ketonlar katalizator ishtirokida vodorodni biriktirib
ikkilamchi spirtlar hosil bo‗ladi:
R C
O
R' + H2 R CHOH R '
Ketonlar faqat kuchli oksidlovchilar (KMnO4
yoki K2
Cr2
O7
) ta‘sirida
oksidlanadi.
Aseton(dimetilketon) CH3 CO CH3 56,5° C da qaynaydigan, o‗ziga xos
hidli, rangsiz suyuqlik. Aseton yog‗ochni quruq haydashdan hosil bo‗lgan sir�ka
kislotaning kalsiyli tuzidan olinadi. Ilgari bu usul aseton olishda yagona
hisoblanar edi. Hozirda sanoatda aseton olishning bir necha samarali usullari
kashf qilingan. Masalan, asetonni to‗g‗ridan to‗g‗ri sirka kislotaning o‗zidan
ham olish mumkin. Buning uchun CH3
COOH bug‗lari (Al2
O3
) katalizatorlar
ustidan o‗tkaziladi. Aseton sanoatda keng qo‗llaniladi. Undan xloroform va
yodoform olishda, kislotalar, asetat ipagi ishlab chiqarishda erituvchi sifatida
ko‗p miqdorda foydalaniladi.
31_savol.
Aminlar – ammiakdagi vodo-rod atomlarining organik radi kallarga almashinishidan
hosil bo‗lgan bi-rik malar. Ammiakdagi nechta vodorod atomi radikalga
almashinganiga qarab, birlamchi, ikkilamchi va, nihoyat, uch-lamchi A. deyiladi. A.
molekulasidagi aminoguruh soniga qarab mono-A., di-A. va uch-A.ga bo‗linadi.
Ular, ammiak sin-gari, asos xos-salarini namoyon qiladi, lekin aromatik A.
ammiakka nisba-tan ancha kuchsiz, alifatik A. esa kuchli bo‗ladi. A., odatda
nitrobirikmalarni 415qaytarish yoki uglevodorodlarning galo-genli hosilalariga
ammiak ta‘sir etti-rish yo‗li bilan olinadi. Ular ichida eng ahamiyatlisi aromatik
A.dir. Uni ilk bor 1842 yilda N. N. Zinin sintez qilgan. 1849 yilda esa Sh. Vyurs
alifatik A. ni kashf qildi. A.ning ba‘zilari tabiatda erkin holda alkaloidlar,
aminokislo-talar tarzida uchraydi. Ular bo‗yoq sano-atida, plastmassalar olishda,
tibbiyotda juda ko‗p qo‗llaniladigan sulfanila-mid preparatlar olishda ishlatiladi
35- savol
Karbon kislotalar – tarkibida karboksil guruh saqlovchi organik birikmalar.
Karboksil guruh bilan bogʻlangan radikalga qarab K.k. alifatik (toʻyingan,
toʻyinmagan), alitsiklik, aromatik va geterotsiklik boʻlishi mumkin. Karboksil
guruhning soniga qarab bir, ikki va koʻp asosli yoki molekulasiga —ON, =SO, N,
kabi guruhlar kirishiga qarab oksi-, keto- va amino- K.k. deb ataladi. K.k. koʻpincha,
anʼanaviy (trivial) nom bilan ataladi: sirka, salitsil, moy, kapron, valerian kabi
kislotalar kuchsiz boʻlib, dissotsialanish konstantasi 1,410 5 atrofida. Lekin
karboksil guruhi elektrofil radikal bilan bogʻlangan boʻlsa, uning kislotalik kuchi
ortadi, mas, benzoy kislota (S6N5SO-ON), propiol kislota (NS=S-SOON) va b.
K.k. kimyoviy faol boʻlib, karboksil guruhining gidroksilini boshqa guruhlarga
almashtirishi mumkin, mas, K.k. spirtlar taʼsirida, mineral kislotalar ishtirokida)
murakkab efirlar, RS15, tionil xlorid, sulfuril xlorid taʼsirida esa xlorangidridlar, suv
tortib oluvchi vositalar ishtirokida esa angidridlar (RCO2)2O hosil qiladi. K.k.
amidlarini xlor angidridlarga ammiak, aminlar taʼsir ettirib olish mumkin. K.k.
radikal qismi boʻyicha ham turli xil reaksiyalarga kirisha oladi.
K.k. tabiatda erkin va birikma holida keng tarqalgan. Ular yogʻ, efir moyi, hoʻl
mevalar tarkibiga kiradi. K.k. tabiiy birikmalardan (yuqori yogʻ kislotalari, limon
kislotasi va b.) yoki sintetik usulda, mas, spirtlar, aldegidlarni oksidlab olinadi.
Achitish (moy kislotali, sut kislotali, sirka kislotali achitish) yoʻli bilan K.k. olish
ham keng tarqalgan. K.k. va ularning hosilalari xalq xoʻjaligida keng qoʻllaniladi.
Mac. paxta moyidan olinadigan distillangan yogʻ kislotalari asosida turli xil sovunlar
tayyorlanadi. Telomerizatsiya usulida olingan yuqori tarmoqlangan yogʻ kislotalar
(VIK) asosida lok, emallar i.ch. yoʻlga qoʻyilgan.[1
36- savol
Karbon kislotalar – tarkibida karboksil guruh saqlovchi organik birikmalar.
Karboksil guruh bilan bogʻlangan radikalga qarab K.k. alifatik (toʻyingan,
toʻyinmagan), alitsiklik, aromatik va geterotsiklik boʻlishi mumkin. Karboksil
guruhning soniga qarab bir, ikki va koʻp asosli yoki molekulasiga —ON, =SO, N,
kabi guruhlar kirishiga qarab oksi-, keto- va amino- K.k. deb ataladi. K.k. koʻpincha,
anʼanaviy (trivial) nom bilan ataladi: sirka, salitsil, moy, kapron, valerian kabi
kislotalar kuchsiz boʻlib, dissotsialanish konstantasi 1,410 5 atrofida. Lekin
karboksil guruhi elektrofil radikal bilan bogʻlangan boʻlsa, uning kislotalik kuchi
ortadi, mas, benzoy kislota (S6N5SO-ON), propiol kislota (NS=S-SOON) va
boshqalar.
36- savol davomi
221
222
223 kislotali gidroliz- 224ishqoriy gidroliz(sovunlanish)
225 - savol Yog'larning fermentativ tabiati.
Lipolitik fermentlar(lipaza, fosfolipazalar, xolesterolesteraza).
Lipaza, lipazalar (yun. lipos — yogʻ) — gidrolazalarga mansub fermentlar; glitserin
va erkin yogʻ kislotalariga qadar triglitseridlarning parchalanishini katalizlaydi.
Hayvon va odam ichagi devorida (ichak L.si), meʼda osti bezi shirasida (pankreatik
L.), qon plazmasida (lipoproteidlipaza), shuningdek, baʼzi oʻsimliklarning
urugʻlarida va vegetativ organlarkda, mikroorganizmlarda boʻladi. Farmakologiyada,
oziq-ovqat sanoati va koʻnchilikda L.dan foydalaniladi.[1]
Manbalar
226-savolni javobi
227-savolni javobi
234
228-savolni javobi
230 savol
235
239 _Fermentlarning faolligi
Fermentlar faolligi = birlik vaqtiga o'tkaziladigan substrat mollari = tezlik ×
reaktsiya hajmi. Fermentlar faolligi mavjud bo'lgan ferment miqdorining o'lchovidir
va shu bilan sharoitga bog'liq, qaysi ko'rsatilishi kerak. SI birligi katal, 1 katal = 1
mol s−1, lekin bu juda katta birlik. Keyinchalik amaliy va tez-tez ishlatiladigan
qiymat fermentlar birligi (U) = 1 mmol min−1. 1 U 16,67 ga to'g'ri keladi
nanokatallar.[1]
Katalda berilgan ferment faolligi odatda fermentning taxmin qilingan tabiiy maqsad
substratiga
taalluqlidir.
Fermentlarning
faolligi,
masalan,
ba'zi
bir
standartlashtirilgan substratlar kabi berilishi mumkin jelatin, keyin o'lchanadi jelatin
hazm qilish birliklari (GDU) yoki sut oqsillari, keyin o'lchanadi sut ivish qitish
(MCU). GDU va MCU birliklari bir gramm fermentning mos ravishda jelatin yoki
sut oqsillarini qanchalik tez hazm qilishiga asoslanadi. 1 GDU taxminan 1,5 MCU
ga teng.[2]
236савол
Ферментлар классификацияси. Қабул қилинган классификация тизимига
биноан ҳамма ферментлар оти синфга бўлинади:
1. Оксидоредуктазалар;
2. Трансферазалар;
3. Гидролазалар;
4. Лиазалар;
5. Изомеразалар;
6. Лигазалар (синтетазалар)
238 savol
237савол
233 savol
Xolesterin, xolesterol —sterinlar guruhiga mansub modda. Birinchi marta oʻt
toshidan ajratib olingan. Suvda erimaydi, organik erituvchilarda yaxshi eriydi,
rangsiz kristall. X. barcha tirik organizmlarda uchraydi; X.ning koʻp qismi nerv
hamda yogʻ toʻqimalarida, tuxum va sperma hujayralarida, jigarda (X. biosintez
qilinadi), buyrak usti bezlarida, va boshqalarda boʻladi. Qon plazmasida X. yuqori
yogʻ kislotalari (olein kislota) bilan birga murakkab efir holida uchraydi.
Organizmda X. buyrak usti bezlari gormonlari, oʻt kislotalar, D vitamini va boshqa
almashinuvida qatnashadi. Odam qonida oʻrtacha 150–200 mg% X. boʻladi. Koʻproq
yogʻli ovqat isteʼmol qiladigan kishilarda X. miqsori koʻpayadi, bu oʻt toshlari hosil
boʻlishiga, qon tomirlari devorida X. toʻplanishiga va moddalar almashinuvining
buzilishi va boshqalarga olib keladi.
232-savol
231 savol Sterinlar, sterollar — steroidlar sinfiga mansub siklik spirtlar. Koʻpchilik
S. — optik faol kristall moddalar, ular organik erituvchilarda eriydi, suvda erimaydi.
Mikroorganizmlar, oʻsimlik va hayvonlardagi S.ning umumiy oʻtmishdoshi skvalen
uglevodorodidir, u siklik lanosterin (S30N50O)ga yoki uning izomeri sikloartenolga
aylanadi, keyinchalik bulardan tarkibida 27—29 uglerod atomi boʻlgan turlicha S.
hosil boʻladi. Hayvon S.ining eng muximi — xolesterin; zamburuglarda, jumladan,
hamirturushda koʻplab uchraydigan — ergosterin, oʻsimliklardagi koʻpchilik S.
guruxlari (fitosterinlar) ichida eng koʻp uchraydigan rsitosterin va stigm asteri ndir.
S. yuqori tuzilgan hayvonlarning nerv toʻqimalari, jigari, sperma toʻqimalarida
boʻladi; ular yuqori yogʻ kislotalari bilan murakkab efirlar hosil qiladi. S.
oʻsimliklarda erkin holda yoki yog kislotalari bilan (steridlar), uglevodlar bilan
(fitosterolinlar) yoxud ikkalasi bilan birikkan holda boʻladi.
S. tabiiy lipidlardan ishqoriy sovunlab olinadi. Steroid S. sirka kislotadan
biosintezlab hosil qilinadi, asosan, gormonal preparatlarni sintezlahda xom ashyo
sifatida qoʻllanadi.
Fosfatidilserin nima uchun foydali?
- Aug 31, 2019 -
Fosfatidilserin miya oltiniga sazovor bo'lib, u miyaning tiklanishi va so'rilishini
rag'batlantirishi, miya hayotiyligini oshirishi, xotirani yaxshilashi, diqqatni
kamaytirishi va miya faoliyatini pasaytirishi mumkin. Bu aniq ta'sirga ega, shuning
uchun ko'p odamlar fosfatidilserinni qo'yishadi. U o'spirinlarda qo'llaniladi, chunki u
miya hujayralarining hayotiyligini samarali yaxshilaydi, miya bosimini pasaytiradi
va ko'plab o'spirinlar duch keladigan muammolarni oldini oladi.
Asosiy ta'sir
Fosfatidilserin (PS) kolin va "miya oltini" DGAdan keyin yangi "aqlli ozuqa"
sifatida tanilgan. Mutaxassislarning fikriga ko'ra, ushbu tabiiy modda hujayra
devorining moslashuvchan bo'lishiga yordam beradi va miya signallarini uzatadigan
neyrotransmitterning samaradorligini oshirishi, miyaning samarali ishlashiga yordam
berishi va miyaning faollashishini rag'batlantirishi mumkin. Xususan, fosfatidilserin
quyidagi funktsiyalarga ega.
(1) Miya faoliyatini yaxshilang, diqqatni jamlang va xotirani yaxshilang.
Biz qariganimizda fosfatidilserin va boshqa muhim miya kimyoviy moddalari asta-
sekin
kamayib
boradi,
natijada
xotira
va
bilim
qobiliyati
pasayadi.
Fosfatidilserinning qo'shilishi miya ichidagi sinapslar sonini, miya hujayralari
membranalarining
suyuqligini
oshirishi
va
miya
hujayralarida
glyukoza
metabolizmini rag'batlantirishi, shu bilan miya hujayralarini yanada faollashtirishi,
kontsentratsiyani kuchaytirishi va ogohlik va xotirani yaxshilashi mumkin.
Fosfatidilserin qo'shimchalari Italiyada, Skandinaviya va boshqa Evropa
mamlakatlarida qariyalarda paydo bo'lgan kognitiv buzilishlarni va keksalarda xotira
yo'qotilishini davolashda keng qo'llaniladi.
(2) Talaba yutuqlarini yaxshilash
Ba'zi odamlar tajriba o'tkazib, fosfatidilserinni ishlatadigan talabalar sezgirlik, o'ziga
ishonish va ishlash nuqtai nazaridan nazorat guruhidan yaxshiroq ekanliklarini va
imtihonda yaxshi natijalarga ega ekanliklarini aniqladilar. Chongqing shahridagi
Bayu o'rta maktabidagi 120-chi uchinchi o'quvchilarni o'rganish natijasida
fosfatidilserin olgan talabalar 40 kundan keyin til va og'zaki bo'lmagan xotirani
sezilarli darajada yaxshilaganliklari aniqlandi.
(3) Stressni engillashtiring, tiklanishni rag'batlantiring va miya charchoqlari bilan
hissiyotlarni muvozanatlang.
Bir qator tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, fosfatidilserin stressdagi ortiqcha gormonlar
darajasini sezilarli darajada kamaytirishi, stressni kamaytirishi va miya charchoqini
engillashtirishi mumkin; fosfatidilserin, shuningdek, miyaga ta'sir qiluvchi
neyrotransmitter darajasiga ta'sir qilishi mumkin, kontsentratsiyani, hushyorlikni va
xotirani rag'batlantiradi va salbiy his-tuyg'ularni (ruhiy tushkunlik, depressiya va
boshqalar) yumshatishga yordam beradi.
(4) Miya shikastlanishini tiklashga
yordam bering.
Fosfatidilserin
miya
nervlarining
asosiy tarkibiy qismlaridan biridir. Bu
miyadagi turli xil fermentlarning
faoliyatini
oziqlantirishi
va
faollashtirishi, neyrotransmitterlarni
kamaytirish jarayonini kechiktirishi,
shikastlangan
miya
hujayralarini
tiklash va yangilash va zararli
moddalarni olib tashlashga yordam
beradi. Keksa odamlarning xotirasini 14 yil oldingi darajalariga qaytaradi.
Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, 12 haftalik fosfatidilserin iste'mol qilganidan keyin 66
yoshli odamlar 52 yoshli odamning xotirasini saqlab qolishadi.Miya yog
pardasining15%ini tawkil qiladi
229- savol
Do'stlaringiz bilan baham: |