O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Uyqu nazariyalari.
 Gumoral nazariyaga binoan uyqu kelib chiqishiga tiyraklik 
paytida organizm da y ,g ‘ ilgan m oddalar sabab b o ‘ lar ekan.  Bu nazariyaning haq 
ekanligini  ohb bonlgan  tajriba tasdiqlaydi.  A gar sutka davom ida  uxlam agan  it 
qon, tiyrak itga quyiisa resipiyent it darhol  uxlab qoiganligi kuzatilgan.  H ozirgi 
paytda delta  uyqun,  chaqiradigan  gipnogen  m odda  -  peptit  aniqlangan.  Lekin 
gumoral  m oddalar  uyqu  chaqiradigan  absolyut  omil  deb  hisoblash  noto‘g‘ri 
Chunk,  tanasi yopishib qolgan,  nerv tizim i  alohida,  lekin  qon  tom irlari  bir-biri
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

b ilan  tutashgan  egizaklar  kuzatilganda  biri  uxlasa,  ikkinchisi  tiyrak  holatda
b o 'lg a n lig i aniqlangan.
U yquningpo'stloq osti v a po'stloq nazarfyalari.
  Po‘stloq  osti,  ayniqsa miya 
o'zani sohasidao‘smayoki  yuqumli kasalliklar paytidaodamda uyquharxildarajada 
b o ‘lishi yoki letargik uyqu holati kuzatiladi. Shunga asosan po'stloq osti sohasida 
uyqu  m arkazi  bor  deyiladi.  Subtalam us  va  gipotalam usning  orqangi  sohasi 
q itiq lan sa,  hayvonda  uyqu  h o lati  kelib  chiqqan  va  ta  sirlash  to  xtatilganda
u y g ‘o n g an lig i shu sohada uyqu m arkazi 
bor ekanligidan dalolat beradi.
I.P. Pavlov laboratoriyasida uzoq muddat juda nozik farqlash tormozlanishini 
hosil  qilish  paytida  hayvonlar k o ‘pincha uxlab qolganlar.  Shunga asoslamb  I.P. 
Pavlov uyquga ichki tormozlanish natijasida kelib chiqadigan holat sifatida qaradi. 
Uyqu bosh miya p o 'stlo g 'i va unga yaqin turgan po‘st!oq osti tuzilmalarida keng 
tarqalgan chuqur tormozlanish natijasidir (uyquning po‘stloq nazariyasi).
Lekin, uyquda shunday holatlar borki, ulami po'stloq osti va po'stloq nazanyalari 
bilan tushuntirib berish qiyin. Deyarli barcha sezgi a’zolari ishdan chiqib, faqatgina 
bir k o ‘zi  k o 'ra  oladigan  kasalni  kuzatish  natijasida shunday  holga duch  kelindi, 
kasal  shu  ko'zini  yumishi  bilan  uyquga  ketgan.  Uyqudagi  ko'pgina  holatlami, 
miya  o 'zan i  retikulyar  formatsiyasining bosh  miya po‘stlog‘iga  faollashtiruvchi 
ta’siri kashf qilinishi bilan, tushuntirish imkoniyati yaraldi.
R etikulyar  form atsiyaning  bosh  miya  po'stlog'iga  faollashtiruvchi  ta  siri 
to‘xtashi bilan hayvonlar uxlab qolishi tajribada isbotlandi. Shuningdek, bosh miya 
po‘stlog‘ining  po'stloq  osti  tizim lariga  ta’siri  ham  aniqlandi.  Tiyrak  organizm 
retikulyar  formatsiyasi  bosh  miya  p o ‘st!og‘iga faollashtiruvchi  ta ’sir  ko'rsatishi 
natijasida peshana po'stloq sohasi gipotalamusdagi uyqu markaziga tormozlovchi 
ta’sir ko'rsatadi. Uyqu paytida esa bosh m iyapo'stlog'iga retikulyar formatsiyadan 
kelayotgan  faollashtiruvchi ta ’sir to'xtaydi  va po'stloqning orqangi gipotalamus 
sohasidagi uyqu markaziga tormozlovchi ta ’siri susayadi.
M iyaning  limbiko-gipotalamik  va retikulyar tuzilmalari  o'rtasidagi  payvasta 
(resiprok)  m unosabat  mavjud.  Limbik  gipotalamik  soha  qo  zg  alganda  miya
o'zanining retikulyar formatsiyasi tormozlanadi va aksincha.
Uyquningpo 'st\oq-po ‘stloqosti nazariyasi.
 P.K. Anokin po'stloq-po'stloqosti 
nazariyasini yaratdi. Bu nazariyaga asosan, gipotalamik markaz limbik tizim bilan 
bog'liq bo'lganligi tufayli bosh miya po‘stlog‘iga faollashtiruvchi ta’sir ko'rsatishi 
mumkin. Yangi tug'ilgan chaqaloqlarda bosh miya po 'stlog'i peshana sohasimng 
orqangi  gipotalamusdagi  uyqu  markaziga ta’siri  sust boMadi,  natijada bu markaz 
retikulyar  formatsiya  neyronlariga  tormozlovchi  ta’sir ko'rsatadi  va  miya  o  zini 
retikulyar formatsiyasidan bosh miya po'stlog'iga faollashtiruvchi ta’sir susayadi, 
natijada  uyqu  holati  kelib chiqadi.  Chaqaloqlaming vaqti-vaqti  bilan  uyg'onishi 
lateral  gipotalam usda  jo y lash g an   ochlik  markazining  q o 'z g   algandagi  uyqu 
m arkaziga tormozlovchi  ta ’siri  bilan  bog'liq.  Uyqu  markazini  tormozlanishi  esa 
retikulyar formatsiyadan bosh miya po‘stlog‘iga faollashtiruvchi ta  simingborishiga 
imkon yaratib beradi.
374
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

O liy nerv faoliyati ja ra y o n la ri dinam ikasl
N ervtizim ioliy boMimlarining faoliyati asosan ikkita asosiy j arayonlar bo‘ imish 
q o ‘zg‘alish va tormozlanish hisobiga amalga oshadi.
Bujarayonlaming irradiatsiyallanishi, konsentratsiyalanishi va induksiyalanishi 
hisobiga organizm faoliyati shakllanadi.
Miyada hosil bo‘ Igan qo‘zg‘alish, yoki tormozlanish jarayoni bir joyli bo‘ libgina 
qolmasdan boshqa bo'lim larga tarqalishi mumkin. N erv jarayonlarining o ‘zi hosil 
b o lg an  o ‘chog‘idan qo'shni hujayralarga tarqalishini