O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Hissiyot shakllanishida miya turli qismlarining ishtiroki.
  XIX  asrda olimlar 
hissiyotni  m iyaning  oliy  bo‘limlari  mahsuli  deb  tushunishgan.  V.M.  Bexterov 
emotsiyaning markazi 
talamusda
 degan taxminni aytgan. XX asrda U. Kennon va 
F.  Bardlar  nazariyasiga  asosan,  hissiyot  hosil  boMishida  dastlab  talamusda  va 
so ‘ngra bosh miya p o ‘stlog‘ida faollik kuzatiladi. D. Lindsli hissiyot yaratuvchilar 
tarkibiga ritikulyar formatsiyani ham kiritib bu nazariyani kengaytirdi.  D.  Lindsli 
nazariyasi bo‘yicha ichki va tashqi muhitdan kelgan ta’sirotlar retikulyar formatsiyani 
qo  zg ‘atadi, q o ‘z g ‘alish u yerdan gipotalamus, talamus, gippokamp va bosh miya 
po'stloqlariga tarqaladi.
Dj.  Peyz  nazariyasiga asosan,  hissiyot  kelib chiqishida eng  muhim  sanalgan
372
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

miyaning qismi limbik tizimdir.
 
G ippokam pdan qo‘zg‘a!ish gum baz va mamilyar 
tana,  beIbog‘  pushta va bosh  miya p o ‘stlog‘iga tarqaydi.
Ko‘pgina tadqiqotchilar neyroxirargik va nevrologik amaliyotda hayvonlarda 
o  tkazilgan tajribalar nattjasiga ko‘ra hissiyotni miyaning m a’lum chegaralangan 
qismi faohyati sifatida qarash noto‘g ‘ri degan fikrga kelishgan.
Uyqu  fiziologiyasi.  Subyektning  tashqi  dunyo  bilan  faol  psixik  aloqasi 
yo qolishim chaqiradigan fiziologik holat 
uyqu
 deyiladi. Odam va yuqori rivojlangan 
hayvonlar  uchun  uyqu  hayotiy  zaruriy  holatdir.  Juda  uzoq  vaqt  davom ida  uyqu 
bosh miya hujayralarida tiyraklik paytida sarflagan energiyani tiklash uchun zaruriy 
dam ohsh deb hisoblamlgan. Lekm uyqu paytida miyada tiyraklik paytiga nisbatan 
ham yuqori faollik holati kuzatiladi.  M iyaning ayrim tuzilmalaridagi faollik uyqu 
paytida ortadi, demak, uyqu bu faol fiziologik jarayon ekan.
Uyqu  paytida reflektor javoblar susayadi.  Uxlayotgan  odam  ko‘pgina tashqi 
ta sirotlarga agar u la ro ‘ta kuchli bo‘lmasa, ja v o b  bermaydi. Uyqu paytida ONF da 
davny o'zgarishlar kuzatiladi,  ayniqsa tiyraklikdan  uyquga o ‘tish jarayonida  bu 
davrlar (tenglashtiruvchi, paradoksal, ultraparadoksal va narkotik davrlar) yaqqol 
kuzatiladi.  Narkotik  davnda  hayvonlar  h ar  qanday  shartli  ta ’sirotlarga  shartli 
reflektor faoiyat bilan javob berniay qo'yadi. Uyqu paytida vegetativ ko‘rsatkichlar 
va m lya bioelektnk faolligining o ‘ziga xos o ‘zgarishlari kuzatiladi. Tiyrak payti uchun 
miya EEG sida past amplitudali va yuqori chastotali ritmlar (beta ritm ) kuzatiladi 
Ko  z yumilganda, uyquga ketish paytida bu  faollik alfa-ritm bilan almashadi  Bu
S
r  
t
 y g n niHh T
 SOdII b° ‘,adL M a’IUI71 Vaqt ° ‘tgandan ^o‘ng urchuqsimon 
ritmlar kuzatiladi  30 minutdan  so‘ng esa  bu  ritm  yuqori  amplitudali  sekin  teta-
to  Iqmlarga almashmadi. Bu paytda vegetativ o ‘zgarishlardan quyidagilar kuzatiladi: 
yurak qisqarishlari soni kamayadi, qon bosimi va tana harorati pasayadi  uyg‘onish 
qiyinkechadi.
Teta-to'Iqin o ‘ta sekin yuqori amplitudali delta-to‘lqin bilan almashadi  Delta 
uyqu bu ju d a  chuqur uyqu davri hisoblanadi. Sekin to‘Iqinli uyqu davri  1-1  5 soat 
davom etadi  va so‘ngra EEG da, tiyraklikka  xos boMgan past amplitudali yuqori 
chastotali to‘Iqinlar(beta-ritm )paydobo‘ladi.
.  
bUtUn  Uy<,U  daVn  tUn  d av o m id a 
m arotaba:  sekin  toMqinli
(ortodoksal) uyqu tez to‘lqinli (paradoksal) uyqular bir-biri bilan o‘rin almashadilar. 
Agar mson paradoksa! uyqu davnda uyg‘otilsa, tush  ko'rayotgan ekanligi  haqida 
aytadi. Sekin uyqu davrida uyg‘otilgan odam  tush ko'rganini eslay olmaydi. Agar 
odamm  faqat  paradoksal  uyqu  paytida  uyg‘otib  yuborib,  bu  uyqudan  mahrum 
qilinsa, undapsixikfaoliyatbuzilishi kuzatiladi.