O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

xronotrop effekt
 deyiladi. Bir vaqtning
224
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

o'zida yurak qisqarishlari  amplitudasi  pasayadi.  Bu hodisa 
manfiy inotrop effekt 
deb  ataladi.  Yurak da  qokzg‘alishlam ing  o ‘tish  tezligi  kamayadi.  Bu  esa 
manfiy 
dromotrop effekt
 deb ataladi. Yurak muskullarining q o kzgkaluvchanligi kamayadi- 
bu hodisa 
manfiy batmatrop effekt
 deb ataladi.
Adashgan  nerv  uzoq  vaqt  ta ’sirlansa,  yurak  qisqarishlari  to ‘xtaydi,  t a ’sirot 
yana  davom  ettirilsa,  yurak  qisqarishlari  yana  asta-sekin  tiklanadi.  Bu  hodisa 
yurakning 
adashgan nerv ta ’siridan sirpanib chiqib ketishi
 deb  ataladi.
Simpatik nervni yurak faoliyatiga ta’sirini birinchi b o ‘lib aka-uka Sionlar (1867), 
so‘ngra  I.P.  Pavlov  va  V.  Gaskell  b ir  vaqtda  o ‘rgangan!ar.  Simpatik  nerv  ham 
parasimpatik  nerv  singari  yurak  faoiiyatini  barcha  k o krsatkichlariga ta ’sir  etadi. 
Faqat uning ta’siri qarama-qarshi yo‘nalishda boMadi, yurak qisqarishlar soni ortadi. 
Bu musbat xronotrop effektdir. Qorincha va b o ‘lmachalar qisqarish kuchi  ortadi. 
Musbat inotrop effekt, yurakda qo‘zg‘alish!ari o ‘tishi tezlashadi, musbat drom otrop 
effekt  yurak  muskullarini  qo‘zg‘a1uvchanligi  ortadi,  musbat batmatrop  effektlar 
qo‘zg‘atiladi.
Bir  vaqtning  o 'z id a   ikkala  nerv  (sim p a tik   va  parasim patik)  ta ’sirlan sa, 
parasimpatik nerv ta ’siri ustunlik qilib, yurak urishi sekinlashadi.
Har  ikkala  nervning  periferik  qism larin i  ta ’sirlaganda  kelib  chiq ad ig an  
o ‘zgarishiar  asosida  -   biologik  faol  m oddalar  ishlab  chiqarilishi  turadi.  Bular 
yordam idaqo‘zg‘alish!ar uzatiladi.  Bu hodisani birinchi bo‘lib  1921-yil, olim  O. 
Levi  tajribada aniqlagan.  U  ikki  tarm oqli  kanyulaga  ikkita  ajratib  olingan  baqa 
yuragini  o ‘m atad i.  B itta  yurakning  a d ash g an   nervi  p eriferik   qism i  k u ch ü  
ta’sirlanganda, yurak urishlari to‘xtab qoladi. M a’lum vaqt o ‘tgach, ikkinchi ajratib 
olingan yurak ham to ‘xtab qolganini kuzatdi. H ar ikkala yurak ham bitta umumiy 
eritma  bilan  ulangan  edi.  Ta’sirlangan  yurak  nerv  oxirlaridan  chiqqan  m odda 
ikkinchisiga ham eritma orqali o ‘tib ta ’sir etadi.  Bu modda atsetilxolin edi.  A gar 
simpatik nerv ta ’sirlansa, yurak urishlari tezlashadi. Uning oxiridan esa adrenalin 
yoki noradrenalin ishlab chiqaritadi.
Adashgan  nerv  oxirlarida  ajralib  chiqqan  atsetilxolin  qon  va  to ‘qim alarda 
bo'ladigan xolinesteraza fermenti ta’sirida, te z parchalanib ketadi. Shuning uchun 
ham  atsetilxolin  m ahalliy  ta ’sir  k o ‘rsa tad i.  N oradrenalin  esa  nisbatan  sekin 
parchalanadi, uning ta ’siri uzoqroq davom etadi.
Yurak  ichi  va  yurakdan  tashqari  boshqaruv  m exanizm larning  o 'zaro 
munosabatlari.
  Adashgan  va  sim patik  n erv lar  m arkazlari  yurak  faoliyatining 
boshqaruvi, ikkinchi iyerarxik pog‘ona hisoblanadi. Bosh miyaning yuqori qismlaridan 
kelayotgan reflektor va pastga tushuvchi ta ’sirlarini umulashtirib, yurak faoiiyatini. 
qisqarishlari varitmlarsonini boshqaruvi signallami hosil qiladi. Undan ham yuqorigi 
iyerarxik markazgipotalamik soha hisoblanadi. Gipotalamusni turli sohalari elektrik 
ta’sir  etilganda,  yurak  qon-tomir  sistem asida  o ‘zgarishlar  kelib  chiqadi.  Lokal 
ta’sirlanganda alohida o ‘zgarishlar kelib chiqadi:  yurak ritmi o ‘zgaradi yoki  chap 
yurak qisqarishlari  kuchi yoki chap qorincha b o ‘shashish  darajasi  va h. k.  Shunga 
asoslanib  gipotalamusda  yurakning  ayrim  funksiyaiarini  boshqaruvida  tuzilm alar 
bor deb  atash  mumkin.  Tabiiy  holda  bu  m arkazlar alohida  faoliyat  ko‘rsatmaydi.
225
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Gipotalamus integrativ markaz bo'lib, yurak faoliyatining har qanday ko'rsatkichini, 
tashqi va ichki muhit o ‘zgarishlariga, organizm ehtiyoji va xulq-atvor reaksiyalariga 
qarab o ‘zgartiradi. Gipotalamus yuqoridan kelayotgan signallami birlashtirib yurak 
qon-tom ir  sistemasi  faoliyatini  o ‘zgartiradi.  Limbik  tizim  yoki  yangi  po‘stloq 
ta'sirlanganda harakat reaksiyalardan tashqari yurak qon-tomir tizimida ham o'zgarish 
kuzatiladi; arterial bosim, yurak qisqarishlari soni va h. k.