O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

farm akologik usul
shundan iboratki, hayvonning 
qon-tomiriga 
nikotin
eritmasi yuboriladi yoki tekshirilayotgan vegetativ 
yo in in g biror qismiga shu eritma suriladi. N ikotin ta ’sir eta boshlagan 
paytda vegetativ nerv y o ilarin in g neyronlararo sinapslarini qo‘zg‘atadi, 
so‘ngra esa falaj qilib qo‘yadi. Nerv gangliysi nikotindan zaharlanishi 
sababli, shu gangliyda uziladigan preganglionar tolaning ta ’sirlanishi 
undan innervatsiyalanadigan periferik a ’zoga ta ’sir o ‘tkazm ay qo‘yadi. 
Nikotindan zaharlanmagan boshqa biror gangliyda uzilgan va nikotin 
surilgan nerv tugunida uzilmay o ‘tadigan preganglionar tolaga ta ’sir 
etish natijasida ta ’sirlanuvchi nerv uchun odatdagi effekt kelib chiqadi.
Vegetativ nerv tolalarining uzilgan joylari morfologik va farmakologik 
usullami tadbiq etib, muntazam tekshirishda aniqlangan. Vegetativ nervlar 
markaziy nerv tizimidan chiqqach, y o id a nerv tolasi faqat bir joydan uziladi, 
y a’ni periferik neyronlar o ‘rtasida faqat bitta sinaps b o iad i. Avtonom 
nerv tizimining nerv tolasi bir necha periferik nerv gangliysidan ketma-ket 
o‘tsa, bir gangliydan boshqa hamma gangliylarda uzilmasdan o ‘tadi, bir 
gangliyda esa preganglionar tola tugab, postganglionar tola boshlanadi.
K o ‘pin ch a b irin c h i p a ra sim p a tik n e y ro n n in g ak so n i u n d an
innervatsiyalanadigan a ’zoga uzilmay boradi, ikkinchi neyron esa butunlay
169

---

innervatsiyalanadigan a’zoda boiadi. Yurakning parasimpatik imervatsiyasi 
misol b o ia oladi: birinchi neyron aksoni sayyor nerv yadrosidan (ya’ni 
uzunchoq miyadan) boshlanib, yurakka boradi va uning devoridagi ikkinchi 
neyron tanasida tugaydi. Periferik nerv o ‘zanining y o iid a ketma-ket 
bogiangan ikki neyron borligi vegetativ nervlaming somatik nervlardan 
farq qiladigan tipik belgisidir. Somatik nerv tolalari markaziy nerv tizimidan 
chiqishdaperiferiyadagi boron joyda ham uzilmay, ko‘ndalang-targ‘il muskul 
hujayralarida tugaydi va sarkolemma ostida oxirgi tarmoqlami hosil qiladi.
Vegetativ gangliylar (tugunlar) sinflanishi.
Vegetativ gangliylar 
(tugunlar) joylashishiga qarab um urtqa (vertebral), um urtqadan oldingi 
(prevertebral) va a’zo ichidagi (intram ural) gangliylar degan uchta 
guruhga ajratilishi mumkin.
Vertebral gangliylar
simpatik nerv tizim iga m ansub b o iib , umurtqa 
pog‘onasining ikki tom onidayotadi va ikkita 
chegara о ‘zanni
hosil qiladi 
(ularni simpatik zanjirlar deb ham yuritishadi). Vertebral gangliylar orqa 
miyaga tolalar bilan b o g ian g an , bu tolalar birlashtiruvchi oq va kulrang 
tarm oqlam i hosil qiladi. Simpatik nerv tizimining preganglionar tolalari 
birlashtiruvchi oq tarmoqlar - rami communicantes albi orqali tugunlarga 
boradi. Postganglionar simpatik neyronlarning tolalari tugunlardan yo 
mustaqil nerv y o ila ri orqali yoki simpatik nervlar tarkibida periferik 
a ’zolarga boradi. K eyingi holda chegara o ‘zanlarning tugunlaridan 
birlashtiruvchi ingichka kulrang tarmoqchalar - rami co mmunicantes grisei 
shaklida somatik nervlarga boradi (ularning kulrangi postganglionar 
simpatik tolalarda m iyelin pardalar y o ‘qligiga b o g iiq ). Bu tolalam ing 
y o iin i 43-rasmda ko‘rish mumkin.
Aksari simpatik preganglionar nerv tolalari chegara o ‘zan tugunlarida 
uziladi; bu tolalarning ozgina qismi chegara o ‘zanda uzilm ay o ‘tib, 
prevertebral gangliylarda uziladi.
P reve rteb ra l g a n g liy la r
um urtqa p o g ‘on asid an chegara o ‘zan 
gangliylariga nisbatan uzoqroq m asofada joylashadi, shu bilan birga 
o ‘zidan innervatsiya oluvchi a ’zolardan ham bir qadar uzoq turadi. 
Prevertebral gangliylarga kipriksimon tugun, bo'yiim ing yuqori va o ‘rta 
sim patik tugunlari, quyoshsim on chigal, ichaktutqichning yuqori va 
pastki tugunlari kiradi. Chegara o‘zan tugunlarida uzilmay kelgan simpatik 
preganglionar tolalar kipriksimon tugundan boshqa hamma tugunlarda 
u z ila d i. K o ‘z m u s k u lla rin i in n e rv a ts iy a la y d ig a n p a ra s im p a tik
preganglionar tolalar esa kipriksimon tugunda uziladi.