im p u lsla r shu tu sh u v c h i to la la r o rq a li k e la d ij R e s e p to rla rn in g
t a ’sirlanishiga jav o b a n talam usda yuzaga chiqarilgan poten siallar
m ahalliy sovutishda torm ozlanadi, bunday sovutish yarim sharlar
po‘stlog1 ining sensor sohasidagi tegishli qismlaming funksional faolligini
y o ‘qotadi. ^Muayyan afferent sistemaning po'stloqdagi proyeksiyasini
ishlam aydigan qilib q o 'y ish natijasida, o ‘sha
proyeksiyaga talam us
yadrolari orqali kiruvchi afferent signallar o ‘tm ay qolishi shundan
guvohlik beradi|;K atta yarim sharlar p o ‘stlog‘ining chekli bir qismi
sovutilganda, boshqa afferent sistemalardan talamus yadrolari orqali
signallar kelishi buzilmaydi. Shunday qilib, katta yarim sharlar po‘stlog‘i
o ‘ziga keluvchi afferent impulslarni go‘yo filtrlab, ularning oqimiga ta ’sir
etadi. T ushuvchi k o rtiko-fugal im p u lslar talam u sn in g n o sp esifik
yadrolariga ham, spesifik yadrolariga ham shuningdek,, tizzasim on
tanalarga va uzunchoq miyadagi Goll hamda
Burdax yadrolariga ham
ta ’sir eta olishini k o ‘rsatuvchi m a’lumotlar yaqinda olindi. Katta yarim
sharlar po‘stlog‘i shu tufayli sensor traktlardan afferent signallar o ‘tishini
boshqara oladi: shu paytda muhim roq b o ig a n axborotni o ‘tkazadi,
ikkinchi darajali axborotni o ‘tkazmay turadi. «Diqqat e ’tibom i tashkil
e tis h » y a ’n i, m u a y y a n ta s ir o tla r n i id ro k q ilis h g a ja lb e tis h
mexanizmlaridan biri shundan iborat b o is a kerak.
Gumbaz
Tusiq -
39-rasm. Limbik tizim.
160
Yarim sharlar p o ‘stlog‘ining hujayralari bilan talamus hujayralari
o‘rtasida ikki tomonlama bogianishlar borligidan halqasimon o‘zaro ta’sir
qaror topadi. Talamokortikal halqa orqali impulsning aylanib yurishi
(sirkulyatsiya) - ta ’sir izlarini katta yarim sharlar p o ‘stlog‘ida ushlab
turuvchi muhim mexanizmlardan biri deb faraz qilishadi. Masalan,, katta
yarim sharlar po‘stlog‘ining yuzasiga qisqa, ammo yetarlicha kuchli ta ’sir
b e rilg a n d a , y a rim s h a rla r p o ‘s tlo g ‘i b ila n ta la m u s o ‘r ta s id a
potensiallarning past chastotali tebranishlari uzoq vaqt aylanib yurishi
ko‘rsatib berildi.
K a tta y a r im s h a r la r p o 's t l o g 'i b ila n r e tik u ly a r fo r m a s iy a
о ‘rtasidagi ikki tomonlama bog ‘lanishlar.
Yarim sharlar p o ‘stlog‘i bilan
miya o ‘zanining retikulyar formatsiyasi o ‘rtasida murakkab o'zaro ta ’sir
mavjud: retikulyar formatsiya katta yarim sharlar po‘stlog‘ining tonusini
oshiradi, katta yarim sharlar p o ‘stlog‘i esa
retikulyar form atsiyaga
tushuvchi - qo‘z g ‘atuvchi va tormozlovchi impulslar yuborib retikulyar
formatsiyaning qo‘zg‘aluvchanligini oshira yoki kam aytira oladi. Katta
yarim sharlar p o ‘stlog‘i retikulyar strukturalargako‘pincha tormozlovchi
ta ’sir k o ‘rsatadi. R etikulyar form atsiya yarim sharlar p o ‘stlo g ‘iga
faollashtiruvchi ta ’sirini kuchaytirib, yarim sharlar po‘stlog‘ining qarama-
qarishi torm ozlovchi t a ’sir etadigan m exanizm ini ishga soladi, bu
m ex an izm k o rtik o -re tik u ly a r q a y ta r alo q a v o sita sid a re tik u ly a r
formatsiyani tormozlab turadi. M iya mexanizmlarining faolligi shunday
o ‘z-o ‘zidan boshqarilish tufayli, doimo bir darajada turadi.
Yarim sharlar p o ‘stlo g ‘i bilan retik u ly ar fo rm atsiy a o ‘rtasid a
impulslam ing aylanib yurish tufayli, m iyaning tetik holati muttasil bir
x ild a turadi. Farm akologik p rep aratlar yuborish y o i i bilan o ‘sha
halqasim on o ‘zaro ta ’sir buzilganda k o ‘tariluvchi - faollashtiruvchi
ta ’sirlar to ‘xtab, miya narkotik uyqu holatiga kiradi.
H a ra ka t rea ksiya la rin in g ka tta y a rim sh a rla r p o ‘s tlo g ‘ida
n a zo ra t q ilin ish i (ko rtika l nazorat).
O dam
va yu k sak darajadagi
h ay v o n lar b o sh m iy asin in g katta y arim sharlar p o ‘s tlo g ‘i butun
organizdagi barcha harakat aktlarini boshqarib turadi. Voyaga yetgan
sutem izuvchi hayvonlarning aksarisida harakatlar (m asalan, yurish,
yugurish) yarim sharlar po‘stlog‘ining ishtirokidan tashqari yuzaga chiqa
oladi va yarim sharlar po‘stlog‘i olib tashlangandan keyin saqlanib qoladi,
m aym unlarda va ayniqsa, odam da h arak atlar k atta yarim sharlar
p o ‘stlog‘ining m uqarrar ishtirokida yuzaga chiqadi. Funksiyalam ing
kortikalizatsiya fenomeni shunda nam oyon b o ia d i.
Odam katta yarim
sharlar p o ‘stlog in in g motor sohasi hatto ozgina zararlanganda (masalan,,
161
trombozda yoki qon quyilganda) ham gavdaning qarama-qarshi tomonida
to ‘la harakat falaji kelib chiqadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
