O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

QO‘ZG‘ALUVCHAN TO ‘QIMALARNING UMUMIY
FIZIOLOGIYASI
Barcha hujayralar ta ‘sirlarga ja voban fiziologik tinch holatdan 
q o ‘z g ‘alish holatiga o ‘ta oladi. Lekin « q o ‘z g ‘aluvchan t o ‘qimalar» 
atamasi faqat nerv, mushak va bez to ‘qimalariga nisbatan maxsus 
q o ‘llaniladi, chunki bu to ‘qimalarda q o ‘z g ‘alish hujayra membranasi 
bo‘ylab tarqaladigan elektr impulsining yuzaga chiqishi bilan birga 
davom etadi.
Q o ‘z g ‘a lu v c h a n lik
deb tirik h u jay ran in g berilgan t a ’sirlarga 
q o 'z g 'a lis h bilan birga jav o b berilishi tushuniladi. 
Q o 'z g 'a lish -
b e rilg a n t a ’sirlarg a t o ‘q im a la rn in g xu su siy (nerv t o ‘qim asidan 
im p u lsla rn in g o 't i s h i , m u s h a k n in g q isq a rish i, b e z la rn in g shira 
ajratishi) va umumiy reaksiyalar (harakat potensialining generatsiyasi, 
metabolitik o ‘zgarishlar) bilan ja vob berishi orqali namoyon bo'ladi.
Tirik to ‘qim alarda yuzaga keladigan elektr hodisalari, «hayvon 
elektri» haqidagi ta'limot XVIII asrning ikkinchi yarmida vujudgakeldi.
L.G alvani «M uskul harakatidagi elektr kuchlari t o ‘g ‘risidagi 
traktat» asarida (1791 y.) bu taMimot haqida maMumot berdi. Galvani 
elektr m ashinasi u ch q u n la rin in g fizio lo g ik t a 's i r i , shuningdek, 
momaqaldiroq vaqtida chaqmoq chaqqanida atmosfera elektrining 
t a ’sirini o ’rganish bilan s h u g 'u llan ib , o ‘z tajribalarida baqaning 
um urtqa p o g 'o n a s i bilan birlash g an keyingi oyoq p reparatidan 
foydalandi. Galvani ana shu preparatni hayvonning temir panjarasiga 
mis ilmoq bilan osib, baqa oyogM shamolda tebrangan vaqtda uning 
muskullari panjaraga har gal tekkanda qisqarishiga e'tib o r berdi. 
Galvani shunga asoslanib, baqaning orqa miyasida vujudga kelgan 
m e ta ll o 't k a z g i c h l a r (ilm o q va a y v o n p a n j a r a s i ) o rq a li oyoq 
muskullariga o'tadigan «hayvon elektri» oyoqning tortib olinishiga 
sabab boMgan, deb xulosa chiqardi.
Galvani tajribalarini A.Volta 1792-yilda takrorladi va Galvani 
tasvirlagan hodisa «hayvon elektri» emasligini, Galvani tajribasi 
baqaning orqa miyasida emas, balki turli metallar 
mis va ruhdan 
hosil boMgan zanjir tok manbai ekanligini ko'rsatib berdi. Voltaning 
e'tirozlariga javoban, Galvani endi metallardan foydalanmay tajriba 
qildi. B aqaning orqa oyoq terisi shilib olinsa, s o 'n g r a quymich 
nervining ildizlari orqamiyadan chiqqanjoyga yaqin shu nerv qirqilsa
10

---

va son b o ‘ylab boldirgacha ajratilsa, boldiming ochilgan muskullariga 
o ‘sha nerv tashlansa, bu m u sk u lla r qisqarishini k o ‘rsatib berdi 
( G alvanining ikkinchi tajribasi).
E .D yubua-R eym on bu tajribani 
«nerv-muskul fiziologiyasining chin asosiy tajribasi», deb atadi.
XIX asrning 20-yillarida galvanometr va boshqa elektr o'lchash 
asboblari ixtiro qilingandan so‘ng, fiziologlar tirik to‘qimalarda yuzaga 
k eladigan elektr to klarni m axsus fizik asboblar yord am id a aniq 
o ‘lchash imkoniga ega b o ‘ldilar.
Muskulning tashqi yuzasi ichki qismiga nisbatan musbat zaryadli 
ekanligini va potensiallarning tinchlik holatiga xos b o ‘lgan bu farqi 
q o 'z g ' a l i s h pay tid a keskin k am a y ish in i K .M a tte u c h i (1838 y.) 
multiplikator yordamida birinchi marta ko'rsatib berdi. Matteuchi 
«ikkilamchi qisqarish» degan tajribani o'tkazdi; qisqarayotgan muskulga 
ikkinchi nerv-muskul preparatining nervi tekizilsa, bu preparatning 
muskuli ham qisqaradi. Matteuchi tajribasi shu bilan izohlanadiki, 
qo'zg'alish paytida muskulda ro'y beruvchi harakat potensiallari birinchi 
muskulga tegib turgan nervni qo'zg'atadigan darajada kuchli bo'ladi, 
bu esa ikkinchi muskulning ham qisqarishiga sabab bo'ladi.
Tirik to'q im alardagi elektrik hodisalari haqidagi ta ’limotni XIX 
asrning 40-50 yillarida E.Dyubua-Reymon, L.German, Yu.Bemshteyn 
va b o s h q a l a r ham m u k a m m a l o 'r g a n d i l a r va q o ' z g ' a l u v c h a n
t o ' q i m a l a r d a y u z a g a c h i q a d i g a n e l e k t r i k h o d i s a l a r h u j a y r a
membranasining elektrik xossalariga batamom bog'liq ekanligini to'la- 
to 'k is isbotladilar.