O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

S p in a l shok.
H a y v o n la r ustidagi ta jr ib a la rd a o rq a m iya ni turli 
b o s q i c h l a r d a t o ‘ la y o k i q i s m a n q i r q i b q o ‘y i b , u n i n g r e f l e k t o r
f unksiyasi o 'rg a n ila d i.
S u tem izu v c h i h a y v o n l a rd a o rqa m iyani m u m k i n q a d a r yu q o rid an
q irqib q o ‘yib (4-5 b o 'y i n s e g m e n tin in g r o ‘p a ra s id a n q irq ib q o 'y is h
m u m k in ) h ay v o n n in g u zoq v aqt o m on q o lishiga erishsa b o 'la d i. Orqa 
m iy ani bu se gm entlarining yuqorisidan qirqib q o ‘yish natijasida nafas
98

---

o lis h i t o ‘x ta b , h a y v o n o ' l i b q o la d i, c h u n k i bu h o ld a d ia f r a g m a
ne rv la rin in g o r q a m iy a d ag i (spinal) y a d r o la rig a nafa s m a rk a zid a n
i m p u l s l a r k e l m a y q o l a d i . O r q a m i y a 4 - b u y i n s e g m e n t i n i n g
p a s tr o g 'id a n qirq ib q o 'y ils a , dia fragm al tipdagi nafa s olish saqlanib 
qoladi (d ia f r a g m a nervi 3 - 4 b o ‘yin se g m e n t id a n b o sh la n ad i), shu 
sababli o 'p k a ventilyatsiyasi yetarli hajm da ro ‘y berishi mumkin. Orqa 
m iy a y u q o r iro q d a n q irq ib q o ‘y ilg a n d a faqat s u n ‘iy nafa s oldirish 
y o ‘li bilan h a y v o n n i o ‘lim dan saqlab turish m u m k in .
29-rasm. Odam orqa miyasidagi orqa ildizlar nerv tolalarining 
taqsimlanish chizmasi (Forsterdan).
99

---

O rqa miy a k o ‘ndalanggiga to 'la qirqib q o 'y ilg a c h spinal shok kelib 
chiqadi. 
S pin al sh ok
shundan iboratki, orqa m iya ning qirqib q o 'y ilg a n
j o y i d a n p as tro q d a g i b a r c h a nerv m a rk a z la r in in g q o 'z g 'a l u v c h a n l i g i
j u d a ham p as ay a d i v a re fle k to r funksiyalari susayadi. O rq a m iya ning 
q i r q i b q o ' y i l g a n j o y i d a n y u q o r i r o q d a g i n e r v m a r k a z l a r i e s a
ishlayveradi. Masalan, orqa miy a dia fragm a nervining chiqqan joyid an 
s a l g i n a p a s t r o q d a n q i r q i b q o ' y i l s a , s h u j o y d a n p a s t d a g i n e r v
markazlari yuzaga chiqaradigan spinal reflekslar (orqa m iya reflekslari) 
su sa y ad i. Shu bilan b irg a d ia fr a g m a n in g nafas h a ra k atla ri davom
e tav e ra d i. A ftidan, u z u n c h o q m iy a d ag i nafas m a rk a zi d ia frag m an i 
i n n e rv a ts iy a lo v c h i m o to n e y r o n l a r g a ritm ik i m p u l s la r y u b o r is h n i 
d a v o m ettiradi. It orqa m iy a si b o ' y i n s e g m e n tla rin in g r o 'p a ra s id a n
qirqib q o 'y ilg a c h , tana v a q o 'l- o y o q n i n g ta 's i r l a n is h i g a j a v o b a n r o 'y
b e ru v c h i b a rc h a h a ra k a t r eflekslari y o 'q o l a d i , sh u n in g d e k , siydik 
chiqarish va defekatsiya kabi biror reflektorlar ham yuza ga chiqmaydi, 
to m irla r n in g ken g a y ish i sa babli arterial bosim pas ay ib ketadi, bu, 
o rq a m iy a d ag i to m ir h ar a k a tla n tiru v c h i m a rk a z la r n in g sh o k b o 'lis h
natijasidir. O p e r a tsiy a qilin g an itda ske let m u sk u l la r in in g reflektor 
qisqarishlari bir nec ha soatdan keyin tiklana boshlaydi: arterial bosim 
bir n e c h a k u n d a n keyin n o r m a l d a r a ja g a keladi: siy d ik ch iq arish va 
d efe k atsiy a reflekslari bir n e c h a haftadan keyin tiklanadi: o g 'ritu v c h i 
t a ’s ir g a j a v o b a n a r te r i a l b o s i m n i n g k o ' t a r i l i s h i d a n i b o r a t to m i r
to ray tiru v c h i reflekslar p a y d o b o 'la d i . X u d d i sh u n in g d e k , o d a m n in g
p ic h o q la n i s h i yoki o ' q te g is h i n a tija s id a ( te k k a n o ' q y o k i metall 
parc h ala ri va suya k b o 'la k l a r i o r q a m iy a k a n a lig a kirib k e ta d i) orqa 
miy asi uzilib q olg a n d a yoki k o 'n d a la n g ig a k e silga nda ham , bir necha 
h afta va o y la rd a k eyin o rq a m iy a n in g b a 'z i reflekslari tiklanadi.
Shok hodisalarining og'irligi va reflektor funksiyalam ing qanchalik 
buzilishi, ula m i qancha dav o m etishi turli h ayvonlarda turlicha bo'ladi. 
Shok hodisalari odam va m a y m u n la rd a yaqqolroq k o 'rin a d i. Masalan, 
m a y m u n o r q a m i y a s i k o ' k r a k u m u r t q a l a r i r o ' p a r a s i d a n q ir q i b
q o 'y ilg a c h , tizza refleksi bir su tk a va undan k o 'p r o q v aqt m o b a y n id a
y u z a g a chiqm aydi, holbuki, q u y o n d a bu refleks atigi 15 m inut yuza ga 
ch iq m a y turadi. D em ak, h a y v o n n i n g m a rka ziy nerv s istem a si qanc ha 
yuqori bosqichda tursa, orqa m iyaning reflektor faoliyatini m arkazdan 
kontrol qilish m e x an iz m i o ' s h a n c h a k o 'p r o q riv o jla n g an b o 'la d i .
S p in a l s h o k f e n o m e n i n g m o h i y a t i n i t u s h u n m o q u c h u n ikkita 
faktning prinsipial ahamiyati bor: birinchidan, orqa m iyaning qirqilgan 
j o y i d a n p a s t r o q d a g i n e r v m a r k a z l a r i d a g i s h o k k e l i b c h i q a d i ,
100

---

ik k in c h id a n , o r q a m iy a b ir in c h i m a rta q ir q ib q o ‘y ilg a n j o y i n i n g
p a s tro g ‘idan o rq a miy a fu n k siy a la r in in g tik la n is h d av r id a ikkinchi 
marta qirqilsa, o d a td a spinal shok hodisalari takror vuju d g a kelmaydi. 
A .S h v a r s b ila n C h . S h e r r i n g t o n s h u l a r g a a s o s l a n i b , sp in a l s h o k
fenomenin i m a rk a ziy nerv sistem asining yuqoriroqda gi b o ’limlaridan 
orqa miyaga impulslar kelmay qolishi bilan izohlashdi. Miya o ’zanining 
r e ti k u ly a r f o rm a ts i y a s id a g i n e y r o n l a r d a n o rq a m i y a g a kelib, uni 
f a o l l a s h t i r u v c h i i m p u l s l a r n i n g y o ’q o lis h i sp in a l s h o k n i n g k e lib
ch iq ish id a katta a h a m iy a tg a egadir.
Orqa miyani qirqib q o 'y is h uzoq davom etuvchi kuchli t a ’sir b o ‘lib, 
spinal re fle k s la r n in g to r m o z la n is h ig a sa b ab b o ‘ladi, spin al sh ok esa 
shunin g o q iba tida kelib chiqadi, degan faraz k o ‘p m a rta bayon qilindi. 
R e flek to r fu n k siy a n in g tiklanish d a v r id a o rq a m iy a n i ta k ro r qirqib
q o ‘yishni bu f u n k s iy a g a t a ’sir etm asligi h o z irg in a a ytilga n farazni 
rad etadi. Bundan tashqari, orqa miy anin g bir yoki bir necha segmentini 
sovutish ( « sovuq bilan qirqib q o ’yish») tajribalari orqa m iyani qirqib 
q o ’y ish bilan b o g ’langan t a ’sir o q ib a tid a spinal sh o k kelib chiqadi, 
dega n t a ’s a v u rg a qarshi s o ’zlaydi. O rq a m iy a n in g bir yoki bir necha 
s e g m e n ti s o v u t i l g a n d a s h ik a s tla n m a g a n i ho ld a s p in a l s h o k kelib 
chiqave ra di.
S p i n a l s h o k h o d i s a l a r i y o ’q o l g a c h , u z o q v a q t d a n k e y i n