O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

Siydikning quyuqlashish m exanizmlari.
Issiq qonli hayvonlarning 
b u y ra g i k o n g a n is b a ta n y u q o ri k o n s e n tra ts iy a li siy d ik c h iq a r is h
xususiyatiga ega. Buning sababini buyraklar turli qism larini burib teskari 
oqish m exanizm i bilan izohlash m um kin. Suv m uvozanati holatiga qarab, 
b uyraklar g oh suyuq, goh quyuq siydik ajratishi m um kin. Bu ja ra y o n d a 
nefronning barcha qism lari m a g 'iz m odda tom irlari hujayralararo suyuqlik 
ishtirok etadi.
B u rib te sk a ri o q iz u v c h i s is te m a n in g ish lash m o h iy a ti sh u n d an
iboratki, G enie q o v u z lo g 'in in g ikki qism i-tushuvchi va k o 'tarilu v c h i 
qism lari b ir-biroviga jip s taqalib, bir butun m exanizm sifatida ishlaydi. 
Q o v u zlo q n in g tush u v ch i (p ro k sim al) q ism id ag i ep iteliy faq at suvni 
o'tkazadi-yu, natriy ionlarini o'tkazm aydi. K o'tariluvchi (distal) qism dagi 
ep iteliy e s a faqat natriy ionlarini faol rea b so rb siy a qila o ladi, y a ’ni 
kanalcha siydigidan buyrakning to 'q im a suyuqligiga o 'tk a z a oladi, lekin 
ayni v aqtda suvni k analchalardan to 'q im a suyuqligiga o 'tk az m ay d i.
S iy d ik g e n ie q o v u z lo g 'in in g tu s h u v c h i ( p ro k s im a l) q is m id a n
o 'ta y o tg a n d a suv to 'q im a su yuqligiga o 'tg a n i tufayli siydik asta-sekin 
quyuqlashadi. T o'qim a suyuqligiga suv o 'tish i passiv protsessdir, buning 
sababi sh u k i, q o v u z lo q n in g p ro k sim a l qism i y o n id a g i d ista l q ism i 
e p ite liy s i n a triy io n la rin i a k tiv r e a b s o rb s iy a q ila d i, y a ’ni u la rn i 
kanalchalardan to 'q im a su yuqligiga (interstitsial suyuqlikka) o 'tk a z a d i; 
to 'q im a su yuqligiga o 'tg a n natriy ionlari bu yerd a suv m olekulalarini 
distal kanalchadan em as, balki proksim al kanalchadan tortib oladi.
390

---

Suvning proksim al kanalchadan to ‘qim a suyuqligiga chiqishi sababli 
bu k an a lc h ad a siy d ik to b o ra q u y u q la n ad i va q o v u zlo q c h o 'q q is id a
k o 'p ro q k o n se n trlan ib qoladi. S iydik yuqori k o n se n tra tsiy ali b o 'lib
qolgani tufayli distal qism idagi natriy ionlari to 'q im a suyuqligiga o 'tad i, 
chunki distal kanalcha devorlari suvni o 'tk azm ay d i, lekin natriy ionlarini 
aktiv rea b so rb siy a qiladi. Q o v u zlo q n in g distal k an a lc h asid a n natriy 
ionlarining to 'q im a su y u q lig 'ig a o 'tish i o 'z navbatida bu suyuqlikning 
o s m o tik b o s im in i o s h i r a d i , b u n in g n a t i j a s i d a e s a , y u q o r id a
k o 'rs a tilg a n id e k , suv p ro k sim a l k a n a lc h ad a n to 'q im a s u y u q lig 'ig a
chiqadi. S hunday qilib, proksim al kanalchada suvning siydikdan to 'q im a 
su y u q lig 'ig a o 'tis h tufayli d istal kanalchada natriy reabsorbsiyalanadi, 
n atriy n in g re a b so rb siy a k a n a lc h a d a n su v n in g to 'q im a su y u q lig 'ig a
chiqishiga sabab b o'lad i. Bu ikkala protsess birga o'tad i. N atriy siydikdan 
to 'q im a su y u q lig 'ig a chiqishi sababli qovuzloq ch o 'q q isid ag i gipertonik 
siydik keyinchalik G enie q o v u z lo g 'in in g distal kanalchasi oxirida qon 
p lazm asiga nisbatan izotonik va hatto gipotonik b o 'lib qoladi.
Q ovuzloqning turli yerlarid a y onm a-yon y otgan proksim al va distal 
kanalchalardagi siydikning osm otik bosimi ju d a kam farq qiladi. Kanalcha 
atrofidagi to 'q im a su y u q lig 'in in g osm otik bosim i proksim al va distal 
k an alchalam ing shu qism idagi siydikning osm otik b osim iga taxm inan 
baravar keladi.
P roksim al kanalchada suv so 'rilg an id an , siydikning osm otik bosim i 
asta-sek in o sh ib b o rad i, d istal k an a lc h a d a esa n atriy rea b so rb siy asi 
tufayli siydikning osm otik bosim i shuga yarasha sekin-asta pasayadi. 
S hunday qilib, proksim al (yoki d istal) k analchaning q o 'sh n i ikki qism i 
orasidagi osm otik b osim lar farqi uncha katta em as.Q ovuzloq b o 'y la b
esa bosim ning bu kichik farqlari qanalchalam ing har bir qism ida qo shilib 
boradi va q ovuzloqning b o sh la n g 'ich (yoki oxirgi) qism i bilan ch o 'q q isi 
orasid a bosim n in g ju d a k atta farqini (g ra d iy en tin i) vujdga keltiradi. 
Q o n g a n is b a ta n iz o to n ik b o 'lg a n b ir ta la y s iy d ik q o v u z lo q n in g
b o s h la n g 'i c h q is m ig a y i g 'i l i s h i n i t a ’k id la b o 't i s h z a ru r. G e n ie
q o v u zlo g 'id a siydik k o 'p la b suv va natriyni y o 'q o ta d i va qovuzloqdan 
ancha kam siydik o qib chiqadi, bu siydik qon p lazm asiga n isbatan yana 
izotonik, hatto gipotonik b o 'lad i. Shunday qilib, qovuzloq k o 'p m iqdorda 
suv v a natriy ionlarini rea b so rb siy alo v c h i k o n sen tratsio n m exanizm
s if a t id a i s h l a y d i. T e x n ik a d a q a n d a y b o 'l m a s i n m o d d a la r
konsentratsiyasini katta tafo v u t qildirish zarur b o 'lg a n d a boya tasvir 
etilganiga o 'x sh a sh