O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

V e g eta tiv fu n k s iy a la r n in g b o s h q a r ilis h id a m iy a k a tta y a r im
sharlari p o 'stlog'in ing ahamiyati.
It m iyasi yarim sharlari p o 'stlo g 'in in g
b a ’zi qism larig a ta ’sir etilsa, nafas, yurak urishi, to m irlar tonusining 
o'zgarishini V.Ya.Danilevskiy 1874 yilda k o'rsatib bergan edi. K atta yarim 
sharlar p o 'stlo g 'in in g turli qism lariga ta ’sir etilganda k o 'p g in a vegetativ 
fu n k siy alar o 'z g a ris h in i key in ch alik V .M .B exterev, N .A .M islavskiy. 
J.F u lto n va b o sh q a ta d q iq o tc h ila r — fiz io lo g la r v a n e y ro x iru rg la r 
k u z a tis h g a n . J .F u lt o n n in g f ik r i c h a , v e g e ta tiv f u n k s iy a l a r n in g
boshqarilishida yarim sharlar p o 's tlo g 'in in g p esh o n a b o 'lak lari ayniqsa 
kat-ta aham iyatga ega. Peshona b o 'iak larig a ta ’sir etilganda nafas, ovqat 
hazm qilish, qon aylanishi. jin siy funksiya o 'z g a ra d i, shuning uchun
192

---

avtonom nerv tizim ining oliy markazlari katta yarim sharlar p o ‘stlog‘ining 
oldingi b o 'lim la rid a , deb hisoblashadi.
V e g e ta tiv fu n k s iy a la m in g b o s h q a rilis h id a k a tta y arim sh a rla r 
p o 'stlo g 'in in g aham iyatini tushunm oq uchun elektrofiziologik tadqiqot 
usul lari ham da shartli reflekslar usulining ishlab chiqilishi v aq o 'llan ilish i 
tufayli g ‘oyat qim m atli natijalar olindi.
Yuzaga c h iq arilg a n p o te n sia llam i ta d q iq qilish ta jrib ala ri afferent 
im pulslar ichki a ’zo larn in g reseptorlaridan k atta sh a rla r p o 's tlo g 'ig a
b irin ch i va ik k in ch i so m a to se n so r so h alar o rq ali kelishini k o 'rsa td i 
(V .N .C hernigovskiy, R .A .D urinyan). O dam m iyasi k a t-ta y a rim sharlar 
p o 'stlo g 'in in g ayrim nuqtalariga R oland egatining orqasidan yoki Silviy 
eg atin in g y aq in id an ta ’sir etilsa, ichki a ’zo -la r bilan b o g 'la n g a n b a ’zi 
sezgilar kelib chiqadi, m asalan,, k o 'n g il ayniydi va defekatsiyaga intilish 
p a y d o b o 'la d i . Y arim s h a rla r p o 's t l o g 'i n i n g b o s h q a b ir q a n c h a
n u q ta larig a aso san peshona b o 'la g i bilan tepa b o 'la k k a ta ’sir etilsa, 
vegetativ reak siy alar r o 'y beradi: yurak faoliyati, arterial bosim m iqdori 
va nafas ritm i o 'z g a ra d i, s o 'la k oqadi, ich ak h ara k atg a keladi, kishi 
qusad i.
K o 'p tad q iq o tch ilam in g fikricha, lim bik tizim i yoki 
visseral miya
tizim ining tarkibiga kiruvchi nerv tuzilmalari: gippokam p, belbog' pushta, 
bodom sim om yadrolar ichki a ’zolar faoliyatining boshqarilishida m uhim
aham iyat kasb etadi. I.P.Pavlov katta yarim sharlar p o 's tlo g 'in in g ichki 
a 'z o l a r f u n k s iy a s in i b o s h q a ris h d a q a t n a s h a d ig a n n e y r o n la rig a