O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

a ’zo h olatiga b o g 'liq ekanligi.
A vtonom nerv tizim ining ishtirokida 
yuzaga keladigan reaksiyalar nerv m arkazlarining tonusiga, shuningdek, 
p e r if e r ik a ’z o l a r n in g h o la tig a , q o 'z g 'a l u v c h a n l i g i g a v a m o d d a
alm ashinuviga qarab ancha o 'zg a rish i m um kin. N ervlarga t a ’sir etish
179

---

intensivligi va ta ’sir etish effektining xarakteri shu paytdagi va ilgari 
q o ‘lla n ilg a n t a ’sirla m in g k u ch ig a va q an c h a dav o m e tish ig a qarab
b u tu n la y b o s h q a c h a b o ’lish i m u m k in . S im p a tik v a p a ra s im p a tik
nervlam ing ta ’sir k o ’rsatish xarakteri ham da ular o ’rtasidagi antagonizm , 
shu tariqa, m utlaqo doim iy va o ’zgarm as b ir n arsa em as.
n.sym pathicus
Efferent 
adrenergik 
neyron 
R enshou torm ozlovchi 
hujayrasi
M iokardni cho'zuvchi 
reseptor
n n Vagi 
pregan glio nar tola
Efferent
xolinergik
neyron
M iokard
hujayra
44-rasm . Yurak ichi nerv tizimi tuzilishi (G.Kositskiy bo’yicha, 1980)
T urli t a ’sirla rg a ja v o b a n re a k siy a o ’zg a ru v c h a n lig in i X V III asr 
oxiridayoq A .G um bold k o ’rsatib o ’tgan edi: «H ar qanday agent o ‘zi ta ’sir 
etayotgan a ’zoning qanday holatda ekanligiga q arab, susaytiruvchi yoki 
q o ‘z g ‘a tu v c h i t a ’s ir k o ’r s a ta d i» . O rg a n iz m , u n in g a ’z o la r i v a 
to ’qim alarining reaksiya k o ’rsatish xarakteri va intensivligini belgilab 
beradigan funksional holati u lam in g
reaktivligi
deb ataladi.
S ayyor (adashgan) nerv ta ’sirlangan paytda m e ’da va ingichka ichak 
m uskullari tonusining qanday ekanligiga qarab, shu a ’zolar harakatining 
har xil xarakterda o ’zgarishi a ’zo reaktivligining aham iyatiga m isol b o ’la 
oladi. O datdagi sharoitda sayyor nerv m e’da va ingichka ichak harakatini 
q o ’z g ’aydi. M e ’da va ichak m uskullari tonusi keskin darajada oshgan 
p ay td a shu n erv t a ’sirla n sa , bu a ’z o larn in g av to m a tik q isq a rish la ri 
k u c h a y is h u y o q d a tu r s in , b a lk i su sa y a d i ( to rm o z la n a d i). Y urak 
reaktivligiga kaliy va kalsiy ionlarining ta ’siri m isol b o ’la oladi: kaliy
180

---

4
ionlari o rtiq ch a b o 'lg a n d a y urakning sim patik n ervlariga ta ’sir etish 
y u rak f a o liy a tin i k u c h a y tirm a y d i, b alk i su sa y tira d i, k a lsiy io n lari 
oshganda say y o r nervning ta ’sirlanishi y u rak faoliyatini susaytirm ay, 
balki k u c h a y tira d i. V egetativ nerv t a ’sirla n ish effe k tin in g sh u n d ay
o 'zg a rish i «funksional soxtalik» yoki «paradoksal ta ’sir» deb ataladi. Bu 
hod isalam in g sababi hali y etarlicha o 'rg a n ilg a n em as.