re fle k s la rd a n farq i sh u k i, a k s o n re fle k s la rd a n q o ‘z g ‘alish re se p to r
n e y r o n d a n e f f e k t o r n e y r o n g a o ‘tm a y d i. P r e g a n g l i o n a r y o k i
postganglionar neyronlarning aksonlari tarm oqlanganda b ir ta rm o g ‘i bir
a ’zoga yoki a ’zoning b ir qism iga
innervatsiya berib, ikkinchi ta rm o g ‘i
b o sh q a a ’zoni y o k i shu a ’z o n in g b o sh q a q ism in i in n e rv a tsiy a la sa ,
aksonreflekslar kelib chiqishi mumkin. A ksonning shunday tarm oqlanishi
tu fay li b ir ta rm o q n in g t a ’sirla n ish i n a tija s id a q o ‘z g ‘a lish ik k in ch i
tarm o q q a
ham y o y ilish i, sh u n g a k o ‘ra t a ’sir jo y id a n u zoqdagi a ’zo
reaksiya k o ’rsatishi m um kin.
A kson - reflek sn in g k lassik m isolini o ‘tgan asrning 7 0 -yillarida
N .M .S o k o v n in qov in n e rv a tsiy a sin i o ’rg an ib ta sv irlag a n edi. Ichak
tu tq ich n in g pastki tu g u n id a n q o v u q q a b o ru v ch i b ir q orin n ervining
m arkaziy u ch ig a t a ’sir etilsa, qovuq reflek s y o ’li
bilan q isq arish in i
Sokovnin kuzatgan. Q o ’z g ’alish ikkinchi qorin nervi orqali qovuqqa
o ’tishi oqib atid a reak siy a kelib chiqadi. B ir tom ondagi qorin nervining
markaziy uchiga ta ’sir etilsa, ichaktutqichning pastki tugunining m arkaziy
nerv tizim iga b o g ’lovchi preganglionar tolalar qirqib q o ’yilgan taqdirda
ham qovuq qisqaraveradi. Bu holda m arkaziy nerv tizimi orqali bo ’ladigan
o d atd ag i re fle k s y u z a g a ch iq m ay d i, balki q irq ilg a n
q o rin nerv id an
ichaktutqichning pastki tuguni orqali ikkinchi (qirqilm agan) qorin nerviga
va undan keyin q o vuqqa nerv im pulslari o ’tadi.
Preganglionar tolaning tarm oqlanishi tufayli q o ’z g ’alishning bir qorin
n e rv id a n ik k in c h i q o rin n e rv ig a o ’tish in i L en g li va b o sh q a la rn in g
tadqiqotlari tushuntirib berdi. Q orin nervi shoxchalarining k o ’pchilik qismi
ichaktutqichning pastki tugunidagi ganglioz hujayralarda tugaydi; shu
tarm oqlardan bir
qism i esa tugunda uzilm ay, qorin nervining tarkibida
k elib, ic h a k tu tq ic h d a n p eriferiy a d a qo v u q aso sid a yotg an g an g lio z
hujayralarda tugaydi. Q irqilgan qorin nervining m arkaziy uchiga ta ’sir
etilganda shu nerv tarkibida keluvchi preganglionar tolalar q o ’z g ’aladi.
Q o ’z g ’alish o ’sha tolalarning tarm oqlangan jo y ig a ch a boradi, so ’ngra
ichaktutqichning pastki tugunidagi ganglioz
hujayralarga kiradi va bu
tugundan ikkinchi qorin nervining tolalari o rqali q o vuqqa tarqaladi.
P r e g a n g li o n a r t o la la r n in g a h a m iy a ti sh u b ila n is b o t e t ila d ik i,
preganglionar to la la r qirqib q o ’yilganda ayniydi, shu qirqishdan 8-10
kun qirqilgan qorin nervining m arkaziy uchiga ta ’sir etilsa, ikkinchi qorin
nervi butun tu rish ig a qaram ay, ta ’sir qovuqqa yetib borm aydi.
Xuddi
sh uningdek,, p reg a n g lio n ar neyron sn a p slarid a q o ’z g ’alish o ’tishini
to ’xtatib q o ’yadigan nikotin nerv tuguniga burilgandan keyin ham , qorin
nervining m arkaziy uchiga ta ’sir etish natija berm aydi.
173