O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

G orm onlar sekresiyasi va ularning qon da tashilishi.
Q onga tushgan 
gorm onlar plazm adagi o qsillar bilan birikm a hosil qiladi. A tigi 5-10 %
gorm onlar esa q onda erkin holda b o 'lib , faqat shulargina reseptorlar 
bilan aloqa o 'm a ta oladilar. M axsus gorm on biriktiruvchi oqsillarga, 
tra n s k o rtin , te s to s te r o n -e s te r o g e n b irik tiru v c h i g lo b u lin , tiro k s in
b ir ik tir u v c h i g lo b u lin v a b o s h q a la r k ir a d i. A ld o s te r o n , o d a td a
197

---

«tashuvchi» o qsillar bilan birikm a hosil qilm ay, u doim album in bilan 
birikkan holda b o 'lad i.
G o rm o n lar sekresiyasi va tashilishi bilan neyrom ediatorlar ajralishi 
m exanizm ini solishtiram iz. N erv oxiri bitta hujayraga kelib birikadi va 
q o ‘z g ‘alish shu h u ja y ra g a u za tilad i. g o rm o n esa, u sh b u g o rm o n g a 
te g ish li re se p to ri b o r h u ja y ra n i b u tu n p o p u ly a ts iy a s in i fa o lla v d i. 
Q o ‘ z g ‘a l i s h l a r n i b ir n e r v h u ja y r a s id a n ik k in c h i h u ja y r a g a
neyrom ediatorlam ing postsinaktik m em branaga diffuziyasi tufayli am alga 
oshadi, bu signal postsinaptik m em branadagi reseptor bilan o 'za ro aloqasi 
bilan tugaydi. Lekin, bu jara y o n nerv signallarini o ‘tkazishda eng sekin 
jara y o n hisoblanadi. A m m o gum oral b oshqarishga nisbatdan esa ju d a
tez am alga oshadi. Buning asosiy sabablaridan biri, nevrom ediator ajralib 
chiqqan jo y d a n reseptorgacha m asofa (sinaptik y o ru g ‘ kengligi) atigi 
20-30 nm ni tashkil qiladi. G orm on esa uzoq y o ‘l bosib o 'ta d i, qonga 
ajralib ch iq q an jo y d a n rese p to rg ach a b o 'lg a n m aso fa bir necha o ‘n 
santim etrni tashkil q ila d i, B undan ta sh q ari,, q o n g a tushgan gorm on 
suyuladi va uning konsentratsiyasi atigi 1041- I0 ‘8 M ga teng b o 'lib
q o la d i. G o rm o n al b o s h q a rilis h n in g y a n a o ‘z ig a x o slig i sh u n d a k i, 
to 'q im a la rd a g o rm o n la rn in g resep to rlari ju d a oz b o 'la d i, yan a u lar 
m uayyan jo y la rg a to 'p la n m ag a n b o 'lib , butun hujayra yuzasida teng 
ta r q a lg a n b o 'l a d i . B u n d a n fa rq li o 'l a r o q s in a p tik m e m b ra n a d a
n e y ro m e d ia to rla rn in g k o n se n tra tsiy a si 1 0 4 - 1 0 3 M g ach a yetad i. 
P ostsinaptik m em branada reseptorlar ju d a k ichik m aydonda to 'p la n ad i, 
B undan tashqari,, m ediatorlar ajralib chiqadigan jo y n in g shundoqqina 
q ara m a -q a rsh i to m o n id a jo y la sh a d ila r. G o rm o n se k re siy a q ilin g an
vaqtdan boshlab, to resep to r bilan o 'z a ro b o g 'lan ish ig ac h a ketgan vaqt 
bir necha yoki o 'n la b m inutlam i tashkil qiladi. N ey rom ediatorlar uchun 
atigi m illis e k u n d la r k ifo y a. N e y ro m e d ia to rla rn in g t a ’siri, sin a p tik
yoru g 'd an chiqarib yuborish yoki ferm entlar ta ’sirida parchalash. keyingi 
m exanizm i esa n erv oxirlari vordam ida «qaytadan ushlab olish» y o 'li 
bilan b a rta ra f etiladi. Bu ja ra y o n ju d a qisqa vaqtni talab etadi.
G o r m o n a l s i g n a l n i n g t a ’s ir i e s a s e k in s o 'n a d i , u n in g
konsentratsiyasini pasaytirish uchun n ish o n -a’z o la r,jig a ry o k i buyraklar 
orqali qonni k o 'p ro q «haydashi» zarur b o 'lad i.