O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

47-rasm . Ichki sekresiya bezlari va ulam ing gormonlari (V.Rozen
bo'yicha, 1984)
196

---

Lekin. k o 'p hollarda endokrin bezlarining faoliyatini boshqarish, y a’ni 
gorm onlar sekresiyasi bevosita em as, balki neyrogorm onal yoki toza 
gorm onal m exanizm lar orqali am alga oshiriladi.
Ichki sekresiya bezlarining nerv tom onidan idora etilishi gipotalam us 
va uning neyrogorm onlari orqali am alga oshiriladi. T o 'g 'rid a n - to 'g 'ri 
sekretor h ujayralarga nerv ta ’sirlar o datda uchram aydi (buyrak ustining 
miya qavati va epifiz bundan mustasno). N erv tolalarining bez hujayralarini 
idora etishi, bezdagi qon -to m irlar tonusini idora etishi va qon bilan 
ta ’m inlashni yaxshilash bilan nam oyon b o 'lad i.
M a ’lum ki, fiziologik vazifalam in g idora etilishi, nerv tom onidan 
b o sh q a rilish i k esk in m a h alliy x ara k te rd a d ir, chu n k i x uddi te le g ra f 
aloqasiday ax b o ro t aniq m anzilga y uboriladi. B undan farqli o 'la ro q
gorm onlarning ta ’sir etish tarzi, radio aloqaning ishlash tarzini eslatadi, 
qachonki efir orqali uzatilgan signal «ham m a-ham m aga» deb uzatiladi 
(qonda aylanib y urgan gorm on ham har qanday a ’zo yoki to 'q im a g a
ta ’sir etishi m um kin). A m m o ham m aga yuborilgan radiosignal, faqatgina 
ra d io to 'lq in g a to 'g 'r ila n g a n radioapparati b o r m an zillarg ag in a yetib 
boradi. X uddi shunga o 'x sh ash , organizm ga qon orqali barcha a ’zo va 
to 'q im a la rg a y etib borishi m um kin, lekin u shbu gorm on o 'z id a shu 
gorm onga nisbatan m axsus reseptori bor hujayraga ta ’sir etadi, xolos. 
Bunday a ’zo va to'qim alam i a ’zo-nishon, to'qim a-nishon, hujayra-nishon 
nomi bilan ataydilar.
R e se p to rla r - m ax su s o 'z ig a x os o q silla r b o 'lib , h u ja y ra bilan
gorm onning o 'z a ro a ’loqasini ta ’m inlaydi. Bu reseptorlar m em branada 
yoki hujayra ichida joylashgan bo'lishi m um kin. H ujayra m em branasidan 
yom on o 'tad ig an (katexolam inlar va oqsilli gorm onlar) gorm onlar m em ­
brana tashqarisida to 'planadi, hujayra ichi tuzilm alariga ta ’sir etishi uchun 
bunday g orm onlar tashuvchi-m ediatorlar y ordam ida hujayra ichiga olib 
kiriladi. B unday m ediatorlarga SG M F (sik lik guanozinm onofosfat) va 
p r o s t o g l a n d i n l a r , C a t2 v a b o s h q a m o d d a la r k ir a d i . H u ja y r a
m em branasidan bem alol o 'ta oladigan g orm onlar (steroidli g o rm o n la r) 
hujayra ichi tuzilm alariga to 'g 'rid a n -to 'g 'ri ta ’sir ko'rsatib, effektni yuzaga 
chiqaradi.