O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

in teroreseptiv analizatorning
p o 'stlo q d a g i uchlari, deb qaraydi.
K atta y a rim sh a rla r p o 's tlo g 'in in g shu e ffe k to r t a ’sir k o 'rs a tis h
y o 'l l a r i y a q in d a e l e k tr o f iz io lo g ik v a m o r fo lo g ik ta d q iq o tla rd a
an iq lan d i.
H a y v o n la r va o d a m n in g k a tta y a rim sh a rla r p o 's tlo g 'id a m iya 
o 'za n in in g retikulyar form atsiyasiga tushuvchi y o 'lla r orqali b og'langan 
bir qancha so h alar borligi aniqlandi. Bu sohalar sensom otor p o 'stlo q d a , 
peshonaning o 'z harakatlantiruvchi m aydonchasida, b elb o g ' pushtada, 
chakkaning yuqori pushtasida va ensa atro tid ag i sohada joylashgan. 
Im pulslar yarim sharlar p o 'stlo g 'in in g shu sohalaridan pastga tushuvchi 
(kortikofugal) y o 'lla r orqali retikulyar form atsiyaga kiradi, undan esa 
gipotalam usga v a gipoflzga o 'tad i.
V e g e ta tiv f u n k s iy a l a m i n g b o s h m iy a p o 's t l o g 'i to m o n id a n
boshqarilish m exanizm larida peshona b o 'lagidan v a p o'stloqning belbog' 
pushtasidan gipotalam usga boruvchi to 'g 'r i y o 'lla r ham m uhim aham iyat 
kasb etadi.
193

---

Vegetativ funksiyalam i katta yarim sharlar p o 's tlo g 'i nazorat qilishiga 
im kon beradigan tolalardan bir qism i piram idal y o 'lla r orqali o 'ta d i. Bu 
tolalar qirqib q o 'y ilg a n d a gavda harorati pasayadi, m iya p o 'stlo g 'in in g
b a ’zi qism lari ta ’sirlanganda arterial bosim o 'z g a rish la ri y o 'q o la d i yoki 
kam ayadi.
Avtonom nerv tizim idan innervatsiyalanadigan a ’zolar funksiyasining 
boshqarilishida bosh m iya katta yarim sharlari p o 's tlo g 'in in g aham iyati 
va k atta y a rim s h a rla r p o 's tlo g 'id a n p e rife rik a ’z o la rg a im p u lsla r 
o 'tk a z ish d a avtonom nerv tizim ining aham iyati tajribada ichki a ’zolar 
faoliyatining o 'z g a rish ig a doir shartli reflek slar hosil qilishda yaqqol 
k o 'rin a d i. K o 'p g in a ta dqiqotlarga qaraganda, hay v o n lar va odam larda 
vegetativ nervlardan innervatsiyalanadigan barcha a 'z o la r faoliyatini 
shartli refleks usuli bilan o 'zg artirish m um kin.
Odam ni gipnoz qilib, ishonlirish ustidagi tajribalar ham k o 'p g in a ichki 
a ’zolarga bosh m iya p o 's tlo g 'in in g t a ’sir etishini k o 'rsa tu v c h i dalillar 
beradi. Ishontirish y o 'li bilan yurak urishini tezlatish yoki siyraklatish, 
tom irlam i kengaytirish yoki toraytirish. buyraklarning siydik ajratishini 
k u c h a y tirish , te r c h iq a rtiris h , m o d d a a lm a s h in u v i ja ra y o n la rin in g
jadalligini 20-— 30 % o'zgartirish mumkin.
Katta yarim sharlar p o 'stlo g 'in in g ta ’siri shu q adarravshan ko'rindiki, 
odam yurak urishini ixtiyoriy ravishda tezlata oldi, gavdasi sovuganda 
k u z a tilg a n i kab i s o c h in i tik k a q ila o ld i, te ris in i b u ris h tir a o ld i, 
qorachiqlarning diam etrini ixtiyoriy ravishda o 'zg a rtira oldi (qorachiqlar 
diam etri k o 'z rangdor pardasining silliq m uskullari tonusiga b o g'liq).