O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

v e g e ta tiv
fu
on al sinam alar).
B ularga 
Ashnerning ко ‘z-yu rak refleksi
(k o ’z 
s
la r ig a b a r m o q b o s i l g a n d a y u r a k u r i s h i n i n g q is q a v a q t 
s i
la n is h i), 
n afas o lis h -y u r a k re fle k si,
y o k i 
n afas a r itm iy a s i
(
tdagi nafas olishdan oldin, nafas chiqarish oxirida yurak urishining 
si
lanishi), 
artostatik reaksiya
(yotgan holatdan tikka turganda yurak 
u
n in g te zla sh u v i va a rte rial b o sim n in g k o ’ta rilish i) v a b o sh q a 
re
slar kiradi.
g a n izm r e a k s iy a la r id a a vto n o m n erv tiz im in in ig ish tiro k i.
V
ativ nervlarda innervatsiyalangan a ’zolar faoliyatining refleks y o ’li 
b
’zgarishi x ulq-atvordagi ham m a m urakkab a k t la r - organizm dagi 
b
shartsiz v a shartli reflektor reaksiyalan ishi doim iy bir qism idir. 
X
atvom ing turli-tum an aktlari m uskullar faoliyatida faol harakatlarda 
n
yon b o ’lib, ham isha ichki a ’zolar, y a ’ni qon aylanishi, nafas olish, 
o
hazm q ilish , ch iq ish , ichki se k re siy a a ’z o lari fu n k siy asin in g
o
ish i bilan davom etadi.
qorida aytilgan a ’zolar funksiyasining o ’zgarishi tufayli m uskullar 
u
vaqt, m aksim al darajada sam arali ishlay oladi. M uskullar qonni 
k
lib, u larda m odda alm ashinuvi k uch ayg an d ag in a shunda yaxshi 
is
oladi. D arhaqiqat, har qanday m u skul ishiga y urak tezroq urib 
q
ish kuchi oshadi, turli a ’zo lardan o ’tuv chi qon qayta taqsim lanadi 
(i
a ’zolam ing tom irlari torayadi, ishlayotgan m uskullarning tom irlari 
k
y ad i), qon d ep o larid an qon c h iq ish i h iso b ig a to m irlard a qon 
k
yadi, nafas olish kuchayadi va chu qurlashadi, depolardagi qand 
q
chiqadi v a h.k. M uskullar faoliy atig a y ordam beradigan shu va 
b
a k o ’p m o sla n ish re a k siy a lari m a rk a z iy n e rv tizim id ag i o liy
b
am ing avtonom nerv tizim i orqali t a ’sirida yuzaga chiqadi.
shqi m u hitning v a organizm ichki holatinin g turli o ’zgarish larida 
o
izm ichki m u hitining n isbiy doim iy ligin i saqlash da avtonom nerv
185

---

tizim ining ishtiroki m uhim aham iyatga egadir. Q uyidagi hodisalar bunga 
misol b o 'la oladi. Havo harorati ko'tanlganda refleks yo 'li bilan ter chiqadi, 
periferik tom irlar refleks y o ‘li bilan kengayib, issiqlik chiqishi kuchayadi, 
shuning natijasida gavda harorati doim o bir darajad a turib, organizm
qizib ketm aydi. K o ‘p qon y o 'q o tilg a n d a y urak tezroq uradi, tom irlar 
t o r a y a d i , t a l o q d a y i g 'i l i b q o lg a n q o n - t o m i r l a r g a c h iq a d i. 
G em odinam ikadagi shu o 'zgarishlar tufayli qon bosim i b ir m uncha yuqori 
darajada turadi va organizm da ozm i-k o ‘pm i norm a m iqdorda qon oladi.
Butun organizm ning um um iy reaksiyalarida avtonom nerv tizim ining 
ishtiroki va m oslashtiruvchi aham iyati organizm hayotiga x a v f tahdid 
solganda: m asalan, dushm an hujum qilganda, o g 'ritu v c h i shikastlarda, 
b o 'g 'ilib qolishda va shunga o 'x sh ash hollarda ayniqsa yaqqol ko'rinadi. 
B unday vaziyatda taranglik reaksiyalari va em otsional holatlar (g 'a za b , 
q o 'rq ish ) r o 'y beradi. U lar shu bilan ta ’riflanadiki, bosh m iya katta yarim 
sharlar p o 's tlo g 'i va butun m arkaziy nerv tizim id a q o 'z g 'a lis h keng 
yo y ilib , m u sk u llar fao liy ati k uchayadi va v eg e ta tiv rea k siy alarn in g
m urakkab kom pleksi y uzaga chiqadi. Vegetativ reak siy alar r o 'y berishi 
n a tija sid a o rg a n iz m n in g ham m a k u ch lari ta h d id so la y o tg a n xav fn i 
b a rta ra f q ilish g a sa fa rb a r etadi. A vtonom n erv tiz im in in g ish tiro k i 
odam ning em otsional reaksiyalarini sababidan q at’i nazar, fiziologik analiz 
q ilishda ham nam oyon b o 'lad i. O dam x ursand b o 'lg a n d a yurakning 
tezroq urishi, teri tom irlarining kengayishi, y uz qizarishi, q o 'rq q a n d a esa 
terining rangsizlanishi («rangi o 'ch ish i» ), ter ajralishi, tem in g g 'a rg 'ish a
b o 'lis h i, m e ’d adan shira chiqm ay qolishi va ichak p eristaltikasining 
o 'z g a ris h i, g 'a z a b la n ish paytida q o rachiqning ken g ay ish i va shunga 
o'x sh ash lam i misol qilib ko'rsataylik. Em otsional holatlam ing bu ham m a 
fiziologik k o'rinishlari shu bilan izoxlanadiki, q o 'z g 'a lis h m arkaziy nerv 
tizim ig a y o y ilg a n d a av to n o m nerv tizim i ham re a k siy a la m i y uzaga 
chiq arish d a qatnashadi.
Emotsional q o 'zg 'alish paytida avtonom nerv tizim ining ishtiroki bilan 
kelib ch iq ad ig a n reflek to r ak tg a -