O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

sim p a tik n erv tizim i a d a p ta tsio n -tro fik fu n k siy a n i
o ’taydi, degan n a z a riy a si an a shu fak tla rn in g y ig ’in d isig a asoslan ad i.
B u n a z a riy a g a m u v o fiq , sim p a tik n erv tiz im i m o d d a a lm a sh in u v in i 
g a v d a d a g i b arc h a a ’zo v a t o ’q im a la r tro fik a sin i v a q o ’z g ’a lu v ch a n - 
ligini b o sh q arad i. A d ap ta tsio n -tro fik fu n k siy an in g b io lo g ik aham iyati 
sh u k i, u o rg a n iz m n in g fa o liy a tig a m u a y y a n ra v is h d a so z la n ish in i 
t a ’m inlaydi.
V e g eta tiv fu n k s ia la r n i b o s h q a r u v c h i m a r k a z la r va v e g e ta tiv
reflekslar.
V e g e ta tiv re fle k sla r.
V e g e ta tiv r e f le k s la r k o 'p g i n a r e f le k to r
reak siy alarn i y u za g a ch iq ish id a avtonom nerv tiz im in in g neyronlari 
q atn ash ad i. E k ste ro re se p to rla r t a ’sirla n g an d a ham , in te ro re sep to rla r 
ta ’sirlanganda ham vegetativ reflekslar y uzaga chiqadi. Bu reflekslarda 
im pulslar m ark aziy nerv tizim idan periferik a ’zo larg a sim patik yoki 
parasim patik n ervlar orqali o ’tadi.
V egetativ reflekslar ju d a k o ’p. T ibbiyot am aliyotida vissero-visseral, 
v is s e r o - k u ta n v a k u ta n - v i s s e r o r e f le k s la r n in g a h a m iy a ti k a tta . 
T a’sirlanganda reflekslarni yuzaga chiqaradigan reseptorlam ing va oxirgi 
r e a k s iy a n i v u ju d g a k e lis h id a q a tn a s h u v c h i e ff e k to r la r (ish lo v c h i 
a ’zo larjn in g jo y la sh ish ig a qarab bu reflekslar b ir-biridan farq qiladi.
V is s e ro - v is s e r a l r e f le k s la r ic h k i a ’z o la r d a g i r e s e p to r la m in g
t a ’sirlanishi n atijasida vujudga keladigan va ichki a ’zo lar faoliyatining 
o ’zgarishi bilan tugaydigan reaksiyalardir. A orta karotid sinus yoki o ’pka 
tom irlardagi bosim ning ortishi yoki kam ayishi natijasida yurak faoliyati, 
tom irlar tonusi, taloqqa qon to ’lishining reflek to r o ’zgarishlari; qorin 
b o ’shlig’idagi a ’zolar ta ’sirlanganda yurakning refleks y o ’li bilan to ’xtab 
qolishi; qovuq ichidagi bosim o shganda qovuq silliq m uskullarining 
refleks y o ’li bilan qisq arish i v a qovuq sfm k te rin in g b o ’shashuvi va 
boshqa k o ’p reflekslar vissero-visseral reflekslarga kiradi.
V issero-kutan reflekslar shundan iboratki, ichki a ’zolar ta ’sir etganda 
gavdaning chekli q ism larida te r ajralishi, tem in g elek tr qarshiligi (elektr
184

---

o
u v c h a n lig i) v a te r s e z u v c h a n lig i o ’z g a ra d i. M a s a la n , ich k i 
a ’
m ing zararlanishiga aloqador b o ’lgan b a ’zi bir kasalliklarda term ing 
m
an qism laridagi sezuvchanligi oshadi va elektr qarshiligi kam ayadi. 
Q
a ’z o n in g z a r a r la n is h ig a q a ra b , te r i n in g b u n d a y q is m la r i 
to
afiyasi h ar xil b o ’ladi.
tan-visseral reflekslar shundan iboratki, terining muayyan qismlari 
ta
nganda tom ir reaksiyalari ro’y beradi va m uayyan ichki a’zolar faoliyati 
o
adi. B a’zi shifobaxsh muolajalar, m asalan,, ichki a ’zolar o g ’riganda 
te
g m a ’lum bir qism ini isitish yoki sovutish shunga asoslangan.
aliy tibbiyotda avtonom nerv tizim ining holati haqida fikr yuritish 
u
b ir q a n c h a v e g e ta tiv re fle k s la rd a n fo y d a la n ila d i (