O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

45-rasm . Baqaning ajratib olingan boldir muskulining charchash egri
ch izig ’iga simpatik tolalarga stimul berishning ta’siri (Ginesinskiydan).
C harchagan m uskul qisqarishlari harakatlantiruvchi nerv tolalariga 
ritm ik (m inutiga 30 m arta) ta ’sir etib, yuzaga chiqariladi. Sim patik nervga 
ta ’sir etish paytlari signal chiziqning ko'tarilgan jo y lari bilan qayd qilingan.
S hu ta jrib ala rg a suyanib, sim patik nerv larn in g m uskul to lalarig a 
bevosita ta ’sir etishi em as, balki m uskuldagi qon-tom irlariga ta ’sir etishi, 
y a ’ni m u sk u lg a kislorod va oziq m o d d alar k o ’proq kelishi natijasida 
m uskulning ish qobiliyati tiklanadi, deb faraz qilindi. A m m o m uskul 
tom irlariga suyuq vazelin to ’ldirib qilingan tajribalar bu e ’tirozni rad etdi: 
ch a rch ag a n m u sk u ln in g sim p atik n erv la ri ta ’sirlan g an d a, u ning shu 
qobiliyati b aribirtiklanaverdi.
S im patik nerv tizim i sezgi a ’zolariga va m arkaziy nerv tizim iga ham 
ta ’sir etav erad i. M asalan,, L .A .O rbeli h am k o rlarin in g kuzatish larig a 
q araganda hayv o n lam in g teri reseptorlari q o 'z g ’aluvchanligini sim patik 
n e rv tizim i o ’zg a rtira d i. O d am n in g b o ’y in sim p a tik tu g u n la ri olib 
t a s h l a n g a c h , v e s t i b u l y a r a p p a r a t b ila n k o ’ru v a p p a r a tin i n g
q o ’z g ’aluvchanligi pasayadi; ayni v aqtda q o ro n g ’i adaptatsiyasi keskin 
darajada kam ayadi; teri ostiga adrenalin yuborish teskari ta ’sir k o ’rsatadi 
(Ye.B.Babskiy).
S im patik y o ’llar orqali o ’tadigan im pulslar m arkaziy nerv tizim iga, 
ju m la d a n , uzunchoq m iya bilan o ’rta m iyaning reflektor funksiyasiga 
ham ta ’sir etishi eksperim ental tadq iq o tlard a aniqlandi. E .A .A sratyan, 
S.1.G alperin v a B.V .Pavlovning m a ’lum otlariga qaraganda, it b o ’ynining
183

---

yu q o ri sim p atik tu g u n la ri olib ta sh lan g ach sh a rtli reflek to r faoliyat 
buziladi, bu esa qism an to m irlar tonusining o ‘zgarishiga, qism an bosh 
m iy a k atta yarim sharlari p o ‘s tlo g ‘idagi nerv h u jay ralarig a sim patik 
nerv lam in g ta ’sir etm ay q olishiga b o g ’liq b o ’lsa kerak. S im patik nervga 
b o ’y in d a n t a ’s ir e t i l g a n d a k a tta y a r im s h a r l a r p o ’s t l o g ’id a g i 
neyronlarning elektr faolligi o ’zgarishi va x ronaksiyaning ortishi ham
4
katta yarim sharlar p o ’stlog’iga sim patik nerv sistem asining ta ’sir etishini 
k o ’rsatadigan dalildir
L .A .O rb e lin in g