O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

Ter b ezla ri va qon-tom irlarining innervasiyalanish xususiyatlari.
Ter bezlari faqat sim patik nerv to lalaridan innervatsiyalangan. A ksari 
p o stganglionar sim patik tolalar oxirlarining xususiyati shuki, ter bezlari 
noradrenalin em as, balki atsetilxolin hosil bo'lad i. Shu sababli ter bezlari 
h ujayralarining atsetilxolinga reaksiya k o 'rsa tish qobiliyatini y o 'q qila 
oladigan atropin kiritilsa, tashqi m uhit harorati yuksak b o 'lg a n d a ter 
ajralishi taq q a to 'x ta y d i.
O dam gavdasining b a’zi joylarida, m asalan,, q o 'l kaftlarda ter ajralishi 
uchun teri ostiga atsetilxolin k iritishgina em as, balki adrenalin kiritish 
ham ter ajralishiga sabab b o 'la oladi. A ftidan, te r ajralishining ikki turi -
h arorat va em otsional turlari bo r (odam qattiq q o 'rq q a n d a sovuq ter 
bosishi). H arorat к о 'tarilganda ter chiqartiruvchi im pulslar te r bezlariga 
simpatik nervlam ing xolinergik oxirlari orqali, em otsional ter chiqartiruvchi 
im pulslar esa sim patik n ervlam ing adrenergik oxirlari orqali o 'tad i.
A rteriy alar va arterio lalard a asoson to m ir to ray tiru v ch i sim patik 
nervlam ing tolalari bor. O rganizm ning faqat chekli qism larida, m asalan,, 
so 'la k b ezlarida, tilda, jin s iy olatning g 'o rsim o n tanalarida q o 'sh a lo q
(tom ir toraytiruvchi va kengaytiruvchi) innervatsiya bor. O rganizm ning 
shu qism larida tom irlar tom ir toraytiruvchi sim patik nervlardangina em as, 
to m ir kengaytiruvchi parasim patik nervlardan ham innervatsiya oladi. 
S k e le t m u sk u lla rid a a rte ria l in n e rv a tsiy a sid a b a ’zi b ir o 'z ig a xos 
xususiyatlar bor, bu arterial tom ir toraytiruvchi adrenergik sim patik tolalar 
va tom ir kengaytiruvchi xolinergik sim patik tolalar bilan ta ’m inlangan 
(xolinergik sim patik tolalar m uskullar ishlagan vaqtda tomirlam i kegaytirsa 
kerak). O 'tg a n asrning 70-yillaridayoq S htriker tajribalarida olingan va 
boshqa tadqiq o tch ilar tom onidan ta sdiqlangan natijalar fiziologiyaga 
do ir adab iy o td a bir talay m unozaraga sabab b o 'ld i. O 's h a tajribalarda 
orqa m iyaning keyingi ildizlarini qirqib q o 'y ish , periferik uchlariga ta ’sir 
etilganda (afferent tolalar o 's h a ildizlardan o 'ta d i) gavdaning tegishli 
segm entidagi tom irlar kengayishi kuzatilgan. S hunga asoslanib, orqa 
ildizlaming tolalari periferiyadan markaziy nerv tizimiga im pulslaro'tkazish 
bilan birga m arkaziy nerv tizim idan periferiyaga ham im pulslar o'tkazadi, 
degan fikr bildirildi. Shu efferent im pulslar m axsus nerv tolalari orqali
181

---

0 ‘tadim i yoki afferent nerv impulslarini o ‘tkazuvchi tolalar orqali o ‘tadimi, 
- bu to‘g ‘ridayakdil fik ry o ‘q. V.Beylis va L.A.Orbeli nazariyasiga muvofiq, 
o rq a ild iz la rn in g b ir x ild a g i to la la ri im p u ls la m i ikki to m o n la m a
o ‘tk a z a v e ra d i. H ar b ir to la n in g b ir sh o x c h a si re se p to rg a , ik kinchi 
shoxchasi q o n -tom iriga boradi. Tanalari orqa m iya tu gunlarida yotgan 
re se p to r n e y ro n la r ikki y o q la m a fu n k siy a n i o ‘ta y d i: u la r a ffe re n t 
im p u lsla m i o rq a m iy a g a o ‘tk a z ib , re se p to r n e y ro n la r fu n k siy a sin i 
bajaradi, im pulslam i teskari - antidrom y o ‘n alishda tom irlarga o ’tkazib, 
to m ir kengaytiruvchi nervlar funksiyasini o ‘taydi. B oshqa ham m a nerv 
tolalari kabi, afferent tolalar ham ikki tom onlam a o ‘tkazuvchan b o ‘lgani 
uchun im pulslar ikki tom onlam a o ‘ta oladi.
Ikkinchi n azariyaga m uvofiq, reseptor nerv o x irlarida atsetilxolin va 
gistam in hosil b o ‘lib, to ’qim alarga d iffuziyalanib o ’tganligi va yaqin 
oradagi to m irlam i kengaytirganligi tufayli, orqa ild izlar ta ’sirlanganda 
teri tom irlari kengayadi.
O dam dagi to m ir reaksiyalarini tekshirish uchun klinikada b ir necha 
sinam a q o ’llaniladi. S hulard an biri -