O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

To'qima va a ’zo la m in g vegetativ innervasiyasi.
Vegetativ in n ervatsiyan in g aham iyati.
A vtonom nerv tiz im in in g
vazifasi p eriferik a ’zolardagi, shuningdek, m arkaziy nerv sistem asidagi 
m o d d a alm ash in u v i, q o 'z g 'a lu v c h a n lik av to m atiy an i b o sh q a rish d an
iborat. A vtonom nerv tizim i to 'q im a a ’z o la m in g fizio lo g ik holatini 
boshqarib va o 'zg a rtirib , ulam i butun bir organizm ning shu paytdagi 
faoliyatiga m oslashtiradi.
A’z o lam in g ishlash sharoitiga qarab, ularga avtonom nerv tizim i 
tuzatuvchi yoki ishga tushiruvchi ta ’sir k o 'rsa ta d i. A’zo avtom atiyali 
b o 'lib , uzluksiz ishlasa, sim patik va p arasim patik nervlar orqali keluvchi 
im pulslar esa a ’zo faoliyatini faqat kuchaytirsa yoki susaytirsa tuzatuvchi 
(korreksiyalovchi)
ta ’sir k o 'rsa td i, deb atashadi. A’zo uzluksiz ishlam asa 
va unga sim patik yoki parasim patik nerv lar orqali keluvchi im pulslar 
a ’zo n i q o 'z g 'a ts a , b u n d a av to n o m n erv tizim i 
ishga solu vch i
t a ’sir 
k o 'rsa td i, deb atashadi.
Q o 's h a lo q v e g e ta tiv in n e r v a ts iy a .
A v to n o m n e rv tiz im id a n
innervatsiyalangan a ’zo lam in g aksarisi shu tizim ning ikki b o i i m i g a -
sim patik va parasim patik nerv tizim iga b o 'y su n ad i. A’zolarga vegetativ 
n erv la r o rq ali keluvchi im p u lslar t a ’sirid a shu a ’z o lar fao liy atin in g
o'zg arish i haqidagi m a’lu m o tlarq u y id a g ija d v ald a keltirilgan.
S im p atik v a p a ra sim p a tik b o 'lim la r k o 'p g in a a ’zo la rg a q ara m a- 
q arsh i t a ’sir k o 'rs a ta d i, y a ’ni fu n k sio n a l a n ta g o n is tla r h iso b la n a d i. 
N erv tiz im in in g shu ikki b o 'lim i o 'rta s id a g i 
fu n k sio n a l an tagon izm
y an a sh u n d a k o 'rila d ik i, u lardan biri o rganizm holatini b iry o 'n a lis h d a
o 'z g a rtiru v c h i ichki se k re siy a bezini in n e rv a tsiy a la y o lad i, ikkinchisi 
es a o rg a n iz m h o la tin i q a r a m a -q a rs h i y o 'n a li s h d a o 'z g a r tir u v c h i 
b o sh q a b ezn i in n e rv a tsiy a la y d i. M a sala n , sim p a tik n e rv la r b u y rak
usti b e z in in g m a g 'iz q av a tin i in n e rv a tsiy a la b , ad re n a lin ch iq ish in i 
k u c h a y tir a d i v a shu ta riq a , q o n d a g i q a n d n i k o 'p a y ti r a d i, y a ’ni 
g ip e rg lik em iy ag a sabab b o 'la d i, p arasim patik nerv lar (n. vagus) m e ’da 
o sti b e z in in g L a n g e rg a n s o r o lc h a la r in i in n e r v a ts iy a la b , in s u lin
ch iq ish in i k u ch ay tirad i, buning o q ib a tid a esa q on d ag i qand kam ayadi, 
y a ’ni g ip o g lik e m iy a r o 'y beradi.
177

---

Simpatik va parasimpatik nervlaming a ’zolarga ta 'siri
A’zo
P arasim patik nerv 
t a ’siri
Sim patik nervlar 
t a ’siri
Yurak
Sekinroq urib, qisqarish 
kuchi kamayadi
Tezroq urib, qisqarish 
kuchi oshadi
Teri va ichki a ’zolarning 
tomirlari
Torayadi
Til va so'lak bezlarining 
tomirlari
Kengayadi
Torayadi
Jinsiy a ’zolaming 
tomirlari
Kengayadi
Torayadi
K o'z
Qorachig'i torayadi 
(rangdor pardaning 
halqasimon muskullari 
qisqaradi)
Qorachig'i kengayadi 
(rangdor pardaning radial 
muskullari qisqaradi)
Bronxlar
Torayadi
Kengayadi
So'lak bezlari
So'lak chiqaradi
So'lak chiqaradi
M e’da bezlari
Shira chiqaradi
Shira chiqishi susayadi
M e’da osti bezi
Shira chiqaradi
Langergans orolchalari
Insulin chiqaradi
Buyrak usti bezlarining 
mag'iz qavati
Adrenalin chiqaradi
Teri silliq muskullari
Qisqaradi
Me’da-ichak silliq 
muskullari
Qisqarishlari kuchayib, 
tonusi oshadi
Qisqarishlari susayib, 
tonusi kamayadi
Homilasiz bachadonning 
silliq muskullari
Bo'shashadi
Homilali bachadonning 
silliq muskullari
Qisqaradi
Qovuq silliq muskullari
Qisqaradi
Bo'shashadi
Qovuq sfinkteri silliq 
muskullari
Bo'shashadi
Qisqaradi
Sim patik va parasim patik tizim lar ta ’sirida organizm da ro ‘y beruvchi 
funksional o'zgarishlar yig'indisini analiz qilish shuni ko'rsatdiki, simpatik 
nerv tizimi organizm kuchlariga z o 'r berishini talab qiladigan sharoitda uning 
intensiv ishlashiga imkon bersa, parasim patik nerv tizimi, aksincha, o 'sh a 
z o 'r berib ishlash paytida organizm yo'qotgan resuslam ing tiklanishiga
178

---

yordam beradi. Darhaqiqat, simpatik nerv tizimi q o ‘zg ‘algandayurak tezroq 
urib, qisqarish kuchi oshadi, qonning arterial bosim i k o ‘tariladi, jigardagi 
glikogen parchalanib, qonda glyukoza k o ‘payadi, skelet muskullarining ish 
qobiliyati ortadi; parasimpatik nerv tizimi qo‘zg‘alganda esa, aksincha, yurak 
sekinroq urib, qisqarish kuchi kamayadi, qon bosimi pasayadi, insulin ko'proq 
ishlanib chiqib, glikogenning to 'p la n ish ig a va qondagi glyukozaning 
kam ayishiga imkon beradi, m e’dadan va m e ’da osti bezidan shira chiqishi 
kuchayib, ovqat hazmi osonlashadi. Organizmning shoshilinch ish ko'rishini 
talab qiladigan har xil sharoitda simpatik nerv tizimi tonusining oshib ketishi, 
uyqu vaqtida, aksincha parasim patik nerv tizimi tonusi oshib ketishining 
ahamiyati shundan tushinarli.