O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

U vquning p o 'stlo q -p o 'stlo q o sti nazariyasi.
P.K .A nokin p o 'stlo q - 
p o 'stlo q o sti nazariyasini yaratdi. Bu n azariyaga asosan, gipotalam ik 
markaz limbik tizim bilan bog'liq bo'lganligi tufayli bosh m iya po'stlog'iga 
faollashtiruvchi ta ’sir ko'rsatishi m um kin. Yangi tu g 'ilg a n chaqaloqlarda 
bosh m iya p o 's tlo g 'i peshona sohasining orqangi gipotalam usdagi uyqu 
m arkaziga ta ’siri sust b o 'la d i, natijada bu m arkaz retikulyar form atsiya 
neyronlariga torm ozlovchi ta ’sir k o 'rsa ta d i va m iya o 'z in i retikulyar 
form atsiyasidan bosh m iya p o 's tlo g 'ig a faollashtiruvchi ta ’sir susayadi, 
natijada uyqu holati kelib chiqadi. C haqaloqlarning vaqti-vaqti bilan 
u y g 'o n is h i la te ra l g ip o ta la m u s d a jo y la s h g a n o c h lik m a rk a z in in g
q o 'zg 'alg a n d ag i uyqu m arkaziga torm ozlovchi ta ’siri bilan bog'liq. Uyqu 
m a rk a z in i to rm o z la n is h i esa re tik u ly a r fo rm a tsiy a d a n b o sh m iy a 
p o 's tlo g 'ig a faollashtiruvchi ta ’sirning borishiga im kon yaratib beradi.
O liv nerv faoliyati ja ra y o n la ri dinam ikasi
N erv tizimi oliy b o iim larin in g faoliyati asosan ikkita asosiy jarayonlar 
b o 'lm ish q o 'z g 'a lis h va torm ozlanish hisobiga am alga oshadi.
Bu ja ra y o n la rn in g irra d ia tsiy a lla n ish i, k o n se n tra tsiy a la n ish i va 
induksiyalanishi hisobiga organizm faoliyati shakllanadi.
M iyada hosil b o 'lg an q o 'z g 'a lish , yoki torm ozlanish jarayoni bir joyli 
b o 'lib g in a qo lm asd an b o sh q a b o 'lim la rg a ta rq a lish i m um kin. N erv 
ja ra y o n larin in g o 'z i h osil b o 'lg a n o 'c h o g 'id a n q o 'sh n i h ujayralarga 
tarqalishini 
irradiatsiya
deyiladi.
T o rm o zla n ish ir r a d ia ts iy a la n is h i.
S h a rtli to r m o z la n is h n in g
ir ra d ia ts iy a la n is h in i teri a n a liz a to rid a k u z a tis h qulay. F a rq lo v c h i 
to rm o z lan ish n in g irrad iatsiy asin i k uzatish uchun itning orqa o y o g 'ig a
panjalaridan to son qism igacha terisini m exanik ta ’sirlanishi uchun metal 
tugm achalar yopishtiriladi. T o 'rtta yuqori tugm achalarini ta ’sirlab so 'lak
oqizuvchi shartli refleks hosil qilinadi va yaxshi m ustahkam lanadi. Eng 
pastki tu g m a ch a farqlovchi ta ’sirlagich b o 'lib x iz m at qiladi va ovqat 
bilan m u stah k a m lan m ay d i. T ajriba y o 'li bilan bir tom chi ham so 'la k
oqm aydigan holat hosil qilindi. D em ak, yuqorigi to 'rtta tugm acha shartli 
refleksni q o 'z g 'a tu v c h i va oxirgi beshinchi tu g m a ch a torm ozlovchi 
b o 'lib xizm at qiladi. Tajribada q o 'z g 'a tu v c h i tugm achalar ta ’sirlanganda 
30 s e k u n d a 5 to m c h id a n s o 'l a k o q is h i k u z a tilg a n . F a r q lo v c h i 
to r m o z la n is h c h iq a r a d ig a n b e s h in c h i tu g m a c h a t a ’s ir la n g a n d a
to rm o z la n is h ja ra y o n i c h e g a ra s id a n c h iq ib q o 's h n i q o 'z g 'a tu v c h i 
tu gm achalarning sohalarin in g funksional holatini ham o 'z g a rtira d i. Bir
462

---

m inut in tervalda torm ozlovchi farqlovchi tu g m a ch a uch m arta t a ’sir 
q ilg a n d a n s o ’ ng s h a r tli r e f le k s q o ’z g ’a tu v c h i tu g m a c h a la r d a n
jo y la n ish ig a q arab turlich a o ’zgaradi. T orm ozlovchi tugm achaga eng 
yaqin jo y la sh g a n 1 -tu g m ach an in g shartli refleksi to ’la to rm o zlan g an , 
b iro q u z o q ro q jo y la s h g a n 2 - tu g m a c h a n ik i e s a o z a y g a n . Q o lg a n
tu g m a c h a la rn i sh a rtli re fle k s to rm o z la n is h t a ’sirig a u c h ra m a g a n , 
ak sin ch a ularni ja v o b reaksiyasi kuchay g an i kuzatilgan.
T orm ozlanish ja ra y o n i keng irradiatsiyalangandan s o ’ng, dastlab 
hosil b o ’lgan jo y ig a to ’planadi, y a ’ni konsentratsiyalanadi. Torm ozlanish 
jara y o n in in g konsentratsiyalanishi irradiatsiyalanishga teskari ketm a- 
ketlikda am alga oshadi.