O ‘siqlar bor. Mevasi uch qirrali yong'oq, po‘sti yupqa, yog‘ochlangan, jigar rangda bo‘lib, yaltirab turadi. Yetilganda

4.18.2. Kashtan (Castanea) turkumi
Turkumning vakillari katta daraxt bo‘lib, bo‘yi 40 m ga yetadi. 
Tanasi kam shoxlangan, po‘stlog‘i qalin, bo'yiga yorilgan, qo‘ng‘ir- 
jigarrangda. Turkumning 14 ta turi bo‘lib 
icte’molbop haqiqiy kashtan
(Castanea sativa Mill.) 
nomli turi diqqatga sazovordir. Uning bo‘yi 
30 m ga, diametri 1,5—2 m ga yetadi, shox-shabbasi keng, yoyiq. 
Novdalari qirrali, awal tukli, yashil-qizg‘ish rangli, so‘ng qing‘ir- 
qizgMsh rangga kiradi, barglari spiral shaklda joylashadi, kuzda to'kilib 
ketadi. Bandi kalta, barg plastinkasi keng lansetsimon, dag'al, chetlari 
yirik tishchali, patsimon tomirli. Yon bargchalari ingichka, cho‘zin- 
choq bo‘lib, tez to‘kilib ketadi.
Barglari to'liq yozilib bo‘lganda (may—iyun oylarida) gullaydi. 
Gullari yig‘ilib, 35 sm uzunlikda bo‘lgan boshoq hosil qiladi. Bu 
boshoqda ham otalik, ham onalik yoki faqat otalik gullari rivojlanishi 
mumkin. Kashtan, odatda, bir uyli o‘sirniik bo‘lsa-da, ikki uyli tuplari 
ham uchraydi, bu paytda birida faqat otalik, ikkinchisidan onalik 
gullar hosil bo‘ladi. Kashtanning gullari shamol vositasida va hasha-
280

---

rotlar yordamida changlanadi. Onalik gullari 1-3 tadan bo'lib, 
joylashadi. Ular to‘rt o ‘rama ichida yashirin yotadi, gullash paytida 
esa faqat tumshuqchasi va qisman gulqo‘rg‘oni ko‘rinib turadi. 
Nektarli o‘simlik.
Mevasi oktabr oyining boshlarida yetiladi va noyabr oyi davomida 
yerga to‘kiiadi. Bu vaqtda qattiq tikanli sharsimon o‘ramasi 4 qismga 
ajraladi. 0 ‘rama ichida 1 tadan 3 tagacha yong‘oq (kashtan) bo'ladi. 
Mevasi yupqa yog‘ochlangan, dag‘al, jigarrangda, yaltiroq, tub 
qismida rangli dog‘i bor. Yong‘og£i sharsimon tuxumsimon bo‘lib, 
yonidan ezik. Urug‘i endospermasiz, embrioni oq-sariq rangda, urug‘ 
pallasi seret, plastik moddasi juda ко‘p.
Kashtan yosh vaqtida tez o‘sadi. Ildizi o‘q ildiz bo‘lib, yerga 
chuqur kirib boradi. To‘nkasidan ko'karadi, ko‘p yil yashaydi, 1000 
yillik daraxtlari bor. U Kavkazortining G'arbiy hududidagi o‘rmon- 
zorlarda, Kichik Osiyoning shimoliy qismida va 0 ‘rtayer dengizi 
hududlarida tarqalgan. Shimoliy Kavkazning tog‘ qiyaliklarida, 
Oqdaryo vodiysida o‘rmonzorlar hosil qiladi. U nihoyatda yorug‘sevar 
va issiqsevar daraxt.
Kavkazda kashtanning mevasi yig'ib olinadi, qaynatib yoki 
qovurib iste’mol qilinadi. Tarkibida kraxmal va yog‘ moddalari, 
vitamin ko‘p bo‘lib, juda foydali oziq-ovqat resursi hisoblanadi. 
Undan qandolatchilik mahsulotlari ishlab chiqarishda foydalaniladi. 
Kashtanning ekiladigan navlari juda ko‘p bo‘lib, ular mevasining 
yetilish muddati, yirik-maydaligi, tarkibidagi qand va kraxmal 
miqdoriga ko‘ra bir-biridan farq qiladi.
Kashtanning yog‘ochi to‘q jigar rangda, o‘zakli bo'lib, fizikaviy 
mexanikaviy xossalari juda yaxshi. Undan qurilish ishlarida, duradgor- 
likda, mebel va bochka yasashda foydalaniladi. Kashtanning yog‘o- 
chida, po‘stlog‘ida, barglarida va o'ramasida ko‘p miqdorda (10—
16 %) oslilovchi va bo‘yoq moddalar bor. Sovuqqa chidamsiz. Kiyev- 
da kashtan sovuqdan zararlanadi, lekin 80 yoshli daraxtlari bor.
Kashtanning ikkinchi turi