O ramazonov, S. S. Buriyev meliorativ tuproqshunoslik

Makro  -  Yer  sharidagi  eng  yirik  past-balandliklar  (tog‘lar, 
pasttekisliklar,  adirlar);  mezo  -  uncha  katta  bo‘lmagan  past-balandliklar 
(soylar,  tepaliklar);  mikro  -  eng  kichik  shakldagi  past-balandliklar 
(chuqurlik, ariq, do‘ngliklar). 

---

9 
3. Davr. Yer yuzida hayot vujudga kelishi bilan bir vaqtda boshlangan 
tuproq  hosil  bo‘lish  jarayoni  tuganmas  jarayon  hisoblanadi.  Shu  sababli 
tuproq  yoshi  mutloq  va  nisbiy  bo‘lishi  mumkin.  Mutloq  yosh  mazkur 
tuproqning  to‘liq  shakllanishi  (hozirgi  davrga  qadar)  uchun  o‘tgan  vaqt. 
Nisbiy  yosh  tuproq  hosil  bo‘lish  jarayonining  tezligi  bo‘lib,  u  sharoitlar 
bilan  bog‘liq.  Ayrim  iqlim-sharoitda  tuproq  tez  hosil  bo‘ladi  va 
rivojlanadi, boshqa sharoitda nisbatan sekin shakllanadi va rivojlanadi. 
4.  Tuproq  hosil  bo‘lishida  inson  ishtiroki.  Inson  mehnati  va  fan-
texnika  taraqqiyoti  ta’sirida  tuproq  hosil  bo‘lish  jarayoni,  uning 
xususiyatlari 
shakllanishi 
ma’lum 
darajada 
o‘zgaradi, 
tuproq 
madaniylashadi, yashirin va samarador unumdorlik ortadi.
2
 
Tuproq hosil bo‘lishi yuqorida aytilgan omillarning mavjudligida yuz 
beradi  va  tabiiy  sharoitda  sodir  bo‘ladigan  fizik,  fizik-kimyoviy,  fizik-
biologik,  biologik  jarayon  va  hodisalarning  majmuasi  hisoblanadi.  Bu 
jarayonni quyidagi tarzda  ifodalash mumkin: 
-  o‘simlik  va  hayvonot  qoldiqlarining  minerallashishi  (parchalanishi) 
natijasida ikkilamchi loysimon ma’danlarning hosil bo‘lishi;  
-  birlamchi  alyumo  va  ferrosilikatlarning  parchalanishi  hamda  temir 
oksidi, allyuminiy oksidi va kremnezyom hosil bo‘lishi (laterizatsiya); 
- loyqa zarrachalarning ustki qatlamdan pastga yuvilishi (pessivaj); 
-  tuproqning  ma’dan  qismi  nordon  moddalar  ta’sirida  mutloq 
parchalanishi  va  yuqori  qatlamdan  erigan  modda  hamda  loyqalarning 
yuvilishi (podzollashish); 
-  temir  birikmalari,  marganetsning  eritmaga  o‘tishi  va  tuproq 
qatlamida yig‘ilishi (temirlashishi); 
-  tuproqning  o‘ta  namlanishi,  qayta  tiklanish  jarayonining  sodir 
bo‘lishi (gleylanish belgilari); 
-  mineral  moddalarning  o‘ta  namlik  va  turg‘un  xalqob  suv  yig‘ilish 
davrida  anaerob  sharoit  natijasida  parchalanishi  va  yopishqoq  modda 
sifatida qayta tiklanishi (gleylanish); 
                                                 
2
  Ramozonov  O.,  Yusupbekov  O.  Tuproqshunoslik  va  dehqonchilik.  T.:  «Sharq», 
2005 

---

10 
-  tuproq  qatlamida  erigan  tuzlarning  yig‘ilishi,  sho‘rxoqlarning  hosil 
bo‘lishi (sho‘rlanishi); 
-  tuproq  zarrachalarining  tarkibiga  natriy  kationining  singishi 
(sho‘rtoblanish); 
-  sho‘rtob  tuproqlarda  alyumosilikat  va  kremnezemning  mutloq 
parchalanishi (solodlarning hosil bo‘lishi); 
- o‘simlik, hayvon, mikroorganizmlar qoldiqlarining chirishi natijasida 
har xil yuqori molekulali organik moddalar (gumus) hosil bo‘lishi; 
-  to‘la  (mutloq)  chirimagan  o‘simlik  qoldiqlari  tuproqning  ustki  
qatlamida yig‘ilishi (torf hosil bo‘lishi). 
Yuqorida  ko‘rsatilgan  tuproq  hosil  bo‘lish  jarayonining  ayrim 
yo‘nalishlari  asosiy  omillarning  ishtirok  etish  darajasi  va  mazkur 
hududning iqlim-sharoitlari bilan belgilanadi.