O ramazonov, S. S. Buriyev meliorativ tuproqshunoslik

 
Muloqot savollari: 
1. Tuproqda suv nima uchun zarur? 
2. Tuproqda suv qanday shakllarda bo‘ladi? 
3. Tuproqning suv xossalarini izohlang? 
4. Tuproqning namlanish koeffitsenti deganda nima tushuniladi? 
5. Tuproqning qanday suv tartiblari mavjud? 
 
1.6. Tuproqning singdirish qobiliyati 
 
Har  xil  minerallar,  tog‘  jinslari  va  organik  qoldiqlarning  tuproq  hosil 
bo‘lish  jarayonida  maydalanishi  va  parchalanishi  natijasida  mayda 
zarrachalar  aralashmasi  -  dispers  tizim  hosil  bo‘ladi.  Tizim  tarkibidagi 
dag‘alroq  zarrachalar  (suspenziyalar)  fizik-kimyoviy  xossalariga  ko‘ra 

---

26 
mayda  zarralardan  (chang,  qum)  farq  qilmaydi,  juda  mayda    zarralar 
(kolloidlar) o‘z xossalari bilan farq qiladi. 
Dispers tizim zarralarning kattaligiga qarab 3 guruhga bo‘linadi: 
-  dag‘al  dispersiya  –  zarralarning  diametri  0,1  mikrondan  katta  
(mikron – millimetrning mingdan bir qismi); 
-  kolloid  dispersiya  –  zarralarning  diametri  1  millimikrondan  0,1 
mikrongacha; 
-  maksimal  yoki  molekulyar  dispersiya  –  zarralarning  diametri  1 
millimikrondan kichik. 
Rus  olimi  K.K.Gedroysning  fikricha  tuproq  kolloidlari  mineral 
jismlarning kimyoviy nurash jarayonida paydo bo‘lgan har xil oksidlardan 
(Al
2
O
3
: Fe
2
O
3
: SiO
2
 va boshqalardan) iborat. Kolloid zarrachalar (mineral 
yoki  organik)  bir-biri  bilan  birikadi,  ya’ni  sintezlanish  jarayoni  sodir 
bo‘ladi.  Kolloid  zarralarning  ko‘pchiligi  kristall    tuzilishiga  ega  va  3  
qavatdan  –  yadro,  ichki  va  sirtqi  qavatdan  iborat.  Bunday  murakkab 
tuzilgan  kolloid  zarracha  mitsella  deyiladi.  Kolloid  misella  asosini  uning 
yadrosi  tashkil  etadi.  Yadro  kimyoviy  jihatdan  murakkab  birikma  bo'lib, 
amorf  yoki  kristallik  tuzilishga  ega.  Mineral  kolloidlar  yadrosi,  asosan, 
alyumokislotalar  hamda  ba'zan  kremniy  kislota,  temir  уа  alyuminiy 
oksidlaridan  tashkil  topgan.  Organik  kolloidlar  yadrosi,  asosan,  gumin 
kislotasi, fulvokislotalari, protein, kletchatka vа boshqa murakkab organik 
moddalardan iborat. Yadro ustida ikkita qarama-qarshi zaryadlangan ionli 
qatlam joylashgan.  
Tuproq kolloidlari kimyoviy tarkibiga ko‘ra 3 guruhga bo‘linadi: 
1.  Mineral  kolloidlar  –  fizik-kimyoviy  va  biologik  nurash  jarayonida 
paydo bo‘ladi (Al
2
O
3
·H
2
O, CaO·H
2
O); 
2. Organik kolloidlar – bu o‘simlik va hayvon qoldiqlarining chirishi, 
ya’ni  gumifikatsiya  jarayoni natijasida paydo bo‘lgan organik kislota va  
gumatlardan iborat; 
3.  Organo-mineral  kolloidlar  –  mineral  va  organik  kolloidlarning 
birikishi natijasida vujudga keladi. 
Zaryadlanishiga ko'ra tuproq kolloidlari uch guruhga ajratiladi.  
1.  Asidoidlar  –  zarracha  manfiy  zaryadlangan  bo'lib,  almashinuychi 
ionlar vodorod vа boshqa kationlar hisoblanadi.  

---

27