O ramazonov, S. S. Buriyev meliorativ tuproqshunoslik

Muloqot savollari:  
1. Tuproq deganda nima tushuniladi? 
2. Tuproq hosil bo‘lishda ishtirok etuvchi omillarga nimalar kiradi? 
3. Tuproq hosil bo‘lishda quyosh energiyasining ahamiyatini izohlang. 
4. Tuproq hosil bo‘lish sharoitlari deganda nimalar tushuniladi? 
 
1.3. Tuproqning tuzilishi va mexanik tarkibi 
 
Tuproq  morfologiyasi  deganda,  uning  tashqi  ko‘rinishini  izohlovchi 
belgilar tushuniladi. Ularga tuproqning genetik qatlamlari, tuproq qalinligi, 
namligi, rangi, donadorligi, mexanik tarkibi, joylashishi, yangi yaralmalar 
va  qo‘shilmalar  kiradi.  Tuproqning  morfologik  belgilari,  asosan 
tuproqning hosil bo‘lish, rivojlanish xossalarini izohlaydi. 
Tuproq  qatlami  bir-biri  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  va  muntazam  ravishda 
nisbatan  o‘zgaruvchan  genetik  qismlardan  iborat.  Tuproqning  genetik 
qatlamlari bir-biridan rangi, donadorligi, joylashishi, har xil qo‘shimcha va 
yangi hosil bo‘lgan moddalarning miqdori bilan  farqlanadi. 
To‘liq rivojlangan tuproq quyidagi genetik qatlamlardan iborat: 
A - gumusli-akkumullyativ qatlam; 

---

11 
B - illyuvial yoki o‘tuvchi qatlam; 
C - tuproq hosil bo‘lish jarayonida kam o‘zgargan ona jins; 
D  -  tuproq  qatlami  ostida  joylashgan  tuproq  hosil  bo‘lish  jarayonida 
o‘zgarmagan ona jins. 
Tuproqning  genetik  qatlamlari  morfologik  belgilarning  miqdoriy 
ko‘rsatkichlari  va  boshqa  xususiyatlariga  qarab  qatlamchalarga  bo‘linishi 
mumkin (A
0
, A
1
, A
2
 va h.k.). 
Tuproqning  rangi  uning  tarkibidagi  minerallar,  kimyoviy  va  organik 
moddalarning miqdoriga bog‘liq bo‘lib, asosiy morfologik belgilardan biri 
hisoblanadi.  S.A.Zaxarov  bo‘yicha  tuproq  qora,  to‘q-kashtan,  kashtan, 
och-kashtan,  jigarrang,  qizil,  to‘q-qo‘ng‘ir,  och-qo‘ng‘ir,  to‘q  bo‘z,  tipik 
bo‘z, och-bo‘z, sariq, oqish va oq ranglarga bo‘linadi. 
Tuproq  donadorligi  deganda  uning    qattiq  qismining  makroagregat 
tuzilishi  tushuniladi.  Tuproq  agregatlari  mayda  zarrachalarning  bir-biri 
bilan  birlashishi  (yopishishi)  natijasida  (1  mm  dan  10  mm  gacha) 
donadorlik shakllanadi. 
Donadorlik 
makroagregatlarning  kattaligi  va  shakliga  qarab 
quyidagilarga bo‘linadi: 
mikrodonadorlik – zarrachalar diametri 0,25 mm dan kichik; 
makrodonadorlik – zarrachalar diametri 0,25 mm dan 10 mm gacha; 
megadonadorlik – zarrachalar diametri 10 mm dan katta. 
Tuproq  donadorligi  o‘zgaruvchan  ko‘rsatkich  bo‘lib,  agrotexnik 
tadbirlarni  o‘z  vaqtida  va  sifatli  o‘tkazish,  dehqonchilik  madaniyatining 
holati bilan chambarchas bog‘liq bo‘ladi. 
Tuproq  joylashishi  (qovushmasi)  –  qatlamdagi  g‘ovaklik  va 
zichlikning  tashqi  ko‘rinishini  ifodalaydi.  Tuproq  qatlami  joylashishi 
bo‘yicha juda zich, zichlangan, g‘ovak va sochilmali bo‘ladi. 
Tuproq  hosil  bo‘lish  jarayonida  vujudga  kelgan,  shakli  va  tarkibi  har 
xil  bo‘lgan  turli  holatdagi  moddalarga  tuproqning  yangi  yaralmasi 
deyiladi.  Qatlamda  to‘planib  qolgan  kalsiy  xlorid,  magniy  sulfat,  gips  va 
ohak  singari  tuzlar,  temir,  marganets  va  kremniy  oksidlari  birikmalari 
kimyoviy  yangi  yaralmadir.  O‘simliklar  ildizlarining  o‘rni,  jonivorlar 
chiqargan moddalar biologik yaralma deyiladi. 

---

12 
Tuproq  hosil  bo‘lish  jarayoniga  aloqasi  bo‘lmagan,  chetdan  qo‘shilib 
qolgan  mineral,  tog‘  jinsi  parchasi,  organizm  qoldiqlari  va  boshqalar 
tuproqning qo‘shilmasi deyiladi. 
Hayvonlarning  suyagi,  o‘simliklar  qoldig‘i  biologik  qo‘shilma,  tosh, 
shag‘al  va  boshqalar  mineral  qo‘shilma,  ko‘mir  bo‘laklari,  uy  hayvonlari 
suyagi,  uy-ro‘zg‘or  asboblarining  sinig‘i,  inson  suyaklari  arxeologik 
qo‘shilma deyiladi. 
Turli kattalikdagi zarrachalar odatda turli xil minerologik va kimyoyiy 
tarkibga ega bo‘ladi. Tuproqlardagi  mexanik elementlar boshlang‘ich ona 
jinslardan  o‘tadi  va  bir  qismi  tuproq  hosil  bo‘lish  jarayonida  ham  hosil 
bo‘ladi. Tuproq tarkibidagi turli o‘lchamli alohida zarrachalarga mexanik