O qo‘shmurodov, B. Shukuriddinov

Pyezoelektriklik xususiyati. Kristallarni siqish va cho‘zish ta’sirida elektrlashtirish ularning pyezoelektriklik xususiyatlari deyiladi. «Pyezoelektrik» so‘zi grek tilidan olingan bo‘lib, «elektrlashtirish» va «bosim» degan ma’noni bildiradi. Aniqrog‘i, kristallarning bosim ta’sirida elektrlanishi, demakdir. Elektrlanish kristallarning ma’lum bir yo‘nalishlari bo‘yichagina yuzaga keladi. Bu yo‘nalishga perpendikulyar joylashgan qarama-qarshi tomonlardan bittasi musbat zaryadga, ikkinchisi esa manfiy zaryadga ega bo‘ladi. U «qutblashgan yo‘nalishlar» deb yuritiladi.

Pyezoelektriklik xususiyatning mavjudligini kvars kristali misolida ko‘rish mumkin.

Kvars kristali siqilganda bir uchida musbat, ikkinchi uchida esa manfiy elektr zaryadlari paydo bo‘ladi, cho‘zilganda esa qutblashgan zaryadlar o‘rin almashadi. Avvalgi musbat qutb manfiy qutbga, manfiy qutb esa musbat qutbga aylanadi. Kvars kristalidan L² o‘qiga perpendikulyar yo‘nalishda yupqa plastinka kesib olib, uni o‘zgaruvchan tok maydoniga joylashtirilsa, unda pyezoelektriklik xususiyati paydo bo‘ladi. Bu sharoitda uning o‘zining o‘zgaruvchan tok ta’sirida siqilishi va cho‘zilishi natijasida to‘lqinlanuvchi harakat yuzaga keladi. U bir sekundda 10–50 marta to‘lqinlanishi mumkin. Plastinkaning mexanik to‘lqinlanish harakati atrof muhitdagi zarrachalarga ta’sir qilib, bu muhitda ultra tovushli to‘lqinlar tarqatadi. Bunday to‘lqinlar suvda uzoq masofalarga tarqalishi mumkin. Shuning uchun dengizlardagi suv osti kemalarining o‘zaro aloqa bog‘lash, dengiz chuqurligini o‘lchash asboblarida, radiotexnikada, elektronikada va texnikaning yangi sohalarida keng qo‘llaniladi.

Bugungi kunda 500 yaqin har xil jins kristallarining pyezoelektriklik xususiyatlari o‘rganilgan. Lekin ulardan o‘ndan birginasi amaliy ahamiyatiga ega. Kvarsdan tashqari turmalin, segnet tuzlari (NaKC₄H₄O₆ · 4 H₂O) pyezoelektriklik xususiyatiga ega va amaliyotda keng ko‘lamda ishlatiladi.