|
Ko'rinmas xatlar
Sahnadagi stol ustidagi sklyankalar o'yuvchi natriyning 0,5 protsentli eritmasi, kobalt (Il)-xlorid erit-masi, rangsiz fenolftalein eritmasi va atir sepadigan purkagich, spirt lampa, chinni kosachalar va oldindan «Xush kelibsiz, o'rtoqlar* so'zlari yozilgan karton qog'oz turadi.
O 'quvchilar formasidagi VIII sinf o 'quvchilaridan Erkin stolda xat yozib o 'tiribdi, Yulduz esa stoldagi karton qog'ozni sahna devoriga osib qo'yish harakatida. Sahnaga o'quvchilar formasida kiyingan I4—15yosh-lardagi Halima bilan Ruxsora kirib keladi.
H a 1 i m a: Nimalar yozyapsiz, Erkin aka? Erkin: Kimyo to'garagi uchun e'lon yozyapman.
Ruxsora (Erkinning yelkasi ustidan xatga tikilib): Erkin aka, yozayotgan xatingiz hech ko'rinmay-di-ku? Yaxshiroq siyoh topa olmadingizmi? Erkin: Nega ko'rinmasin, yaxshiroq qarasangiz juda
yaxshi ko'rinadi.
Halima: (Erkin yozayotgan qog'ozni qoiiga olib, yorug'likka tutib, Ruxsora bilan birgalikda qarab hech narsa ko'rmaydilar.) Mana qarangchi, bu qog'ozda xat-pat ko'rinmaydi-ku.
Yu 1 d u z (qo'lidagi kartonni devorga osib): Qog'ozdagi xatning hammaga ko'rinishi shart emas, faqat kimyo to'garagi a'zolari ko'rib o'qisa boigani-da.
Ruxsora (Yulduzga jahl qilib): Qiziqsiz-a, Yulduz opa, kishilarni masxara qilib kulishga uyalmay-sizmi?
Erkin: Qo'yinglar arazlashmangizlar (Halimaga qarab). Agar ko'rolmayotgan bo'lsangizlar men-dan so'ranglar, men sizlarga ko'rsatib beray.
Ruxsora (jahldan tushmay): Yo'q narsaning nimasini ko'rsatasiz, xat bo’lmasa o'zimiz ham ko'rib o'qir edik.
Erkin: Buncha jahl qilmasanglar. Bu qog'ozdagi xatlarni sizlarga ko'rsatmasam boimaydiganga o'xshab qoldi, chindan ham xafa bo'lganga o'xshaysizlar. Mana qarab turinglar. (Erkin qo'lidagi qog'ozni spirt lampa alangasining yuqori qismiga tutib, sal qizdiradi. Qog'ozda chiroyli ko'k rangda «e'lon» so'zi paydo bo'ladi. Ruxsora bu so'zni ovoz chiqarib o'qiydi. Endi Halima havas bilan qog'ozga tikiladi.)
Erkin: Ko'rdinglarmi, xat bor ekanmi?
Ruxsora (qog'ozni qo'liga olib, kishilarga ko'rsa-tadi. Erkinga qarab): Buni qanday siyoh bilan yozdingiz?
Erkin: Buyuk Navoiyning «Bilmaganni so'rab o'rgangan olim, orlanib so'ramagan o'ziga zolim» degan hikmatli so'zini unutmaslik kerak. Mana men hozir bu sirli siyohni tushuntiraman (kosachani ko'rsatib). Bundagi rang emas, balki kobalt (Il)-xloridning suvdagi eritmasi. Kimyoviy formulasi (CoCl2 • 6H2O). Bu turning tarkibida olti molekula kristallizatsiya suvi bo'lgani uchun sezilmaydigan darajada och pushti rangda boiadi. Agar ozroq qizdirilsa, kristallizatsiya suv ajralib chiqadi. Natijada tuz ko'k tusga kiradi.
Yu 1 d u z: Chunki, suvsiz kobalt (Il)-xlorid tuzining rangi to'q tusda bo'ladi. Tushundinglarmi?
Halima: Tushundik.
Ruxsora (devordagi qog'ozni ko'rsatib): Mana bu qog'ozni ham qizdirsak, xati ko'rinadimi?
E r k i n: Yo'q, u qog'ozdagi xatning siri boshqacha-roq.
Halima: Unda qanday sir bor ekan?
E r k i n: Bu qog'ozdagi xatning sirini (atir sepadigan purkagichni ko'rsatib). Mana bu purkagich ochib beradi.
Ruxsora: Purkagich qanday qilib sir ochar ekan?
E r k i n: Qarab tursangiz, ko'rasizlar (u go 'liga pur-kagichni olib, shishadagi rangsiz suyuqlikdan qog'ozga purkaydi. Qog'ozda qizil rangli «Xush kelibsiz, o'rtoqlar!» so'zlari pay do bo'ladi).
H a 1 i m a (purkagichli shishani qo'liga olib): Bu qa-naqa suv?
Yu 1 d u z: U suv emas, o'yuvchi natriy eritmasi.
E r k i n: Ishqorlar fenolftalein deb ataluvchi rangsiz moddaga ta'sir qilganda qizil (qirmizi) rang berishini bilsangiz kerak. Qog'ozga fenolftalein-ning spirtdagi eritmasi bilan xat yozilgan edi. Eritma rangsiz bo'lgani uchun qog'ozda hech narsa ko'rinmaydi. Ishqor eritmasi purkalgan-dan keyin xatlar qizarib ko'rindi, xolos. Ruxsora, bu xatlarni yana yo'qotib bo'ladimi?
Yu 1 d u z: Albatta, bo'ladi.
E r k i n: Agar qog'ozga kislota eritmasi purkalsa, kislota ishqor bilan o'zaro reaksiyaga kirishib, tuz hosil qiladi va ishqor tamom bo'ladi. Natijada fenolftalein yana rangsizlanadi. (Shu payt Yulduz purkagichni xlorid kislotaning shishasiga o'rnatib, qog'oz betiga xlorid kislota eritmasini sepa boshlaydi, xat o'chadi.)
H a 1 i m a: Rahmat, Erkin aka! Bizlar bunday ko'rin-mas xatlarni birinchi marta ko'rayotganimiz uchun awal ishonriiadik, sizni biroz xafa qilib ham qo'ydik shekilli. Bizni kechiring.
R u x s o r a: Siz ham kechiring, Yulduzxon opa.
Erkin: Zarari yo'q. Bilmaganni bilib olish foydali.
H a 1 i m a: Yaxshi qolinglar.
Erkin: Xayr, yaxshi boringlar.
(Halima va Ruxsora chiqib ketadi. Erkin yoza boshlaydi, parda tushadi.)
Do'stlaringiz bilan baham: |
