O. O. Hoshimov, S. S. Saidahmedov elektr yuritma asoslari

BT-D tizimida reverslash usullari va ularning mexanik tavsiflari. BT-D tizimida dvigatelni quyidagi uchta usulda reverslash mumkin:
1. Yakor toki yo‘nalishi o‘zgarmas bo‘lganda dvigatel magnit oqimi yo‘nalishini o‘zgartirib (3.9- rasm, a).
2. Yakordagi kuchlanish qutblarini o‘zgartirib (3.9- rasm, b) maxsus avtomatik ulagich qurilmasi — reversor yordamida.
3. Ikkita qarama-qarshi ulangan o‘zgartgichlar yordamida dvigatel yakoriga qo‘yilgan kuchlanish qutblarini o‘zgartirib (3.9- rasm, d).
Birinchi ikkita usulning afzalliklari bitta ventil o‘zgartgichni qo‘llashdan iborat.
140
Birinchi usulning kamchiligi revers operatsiyasining cho‘zilib ketishidir. Chunki qo‘zg‘atish chulg‘amining
3.9- rasm. BO‘-D tizimida reverslashning prinsipial sxemasi:
a — dvigatel qo‘zg‘atish chulg‘amini teskari ulash bilan;
b — dvigatel yakorini teskari ulash bilan;
d — ikkita komplekt o‘zgartgichdan foydalanish bilan.
doimiyligi katta (1,5 s gacha) bo‘lganligi bois revers jarayonida yakordagi kuchlanish pasaytirish kerak. Bunda yakor zanjirida tokning sakrashlari sodir bo‘lmasligi lozim.
Ikkinchi usul reverslash vaqtini 0,1 s gacha kamaytiradi, lekin «Oldga» (Old) va «Orqaga» (Orq) yurish kontaktorlaridan birini o‘chirib ikkinchisini yoqish murakkablashadi. Masalan, «Oldga» aylanishidan oldin a burchagi ko‘paytiriladi, shundan so‘ng esa E > Ed bo‘lgan rejim olinadi.
Ventillar bir tomonga o‘tkazish qobiliyatiga ega, shuning uchun to‘g‘rilangan tok Id nolgacha tushadi. Shundan so‘ng rostlash burchagini a > 90° dan oshira borib, o‘zgartgich invertor rejimida
141
ishlashga tayyorlanadi. Ede » E bo‘lganda «ortga» kontaktorlari ulanadi. Demak, tokni katta sakrashisiz dvigatelni rekuperativ tormozlash amalga oshiriladi. (3.8- rasmdagi I kvadrantga qarang). a burchakni kamaytirib yuritma dvigatel rejimiga o‘tadi.
Revers paytida maksimal tezkorlikni talab qiladigan yuritmalar uchun hamda yakor aylanishi yo‘nalishi o‘zgarmas bo‘lganda dvigatel va tormozlash rejimini amalga oshirish kerak bo‘lganda uchinchi usul qo‘llaniladi. Bu holda ikkita komplekt o‘zgartgichni qo‘llash ularning ikkala tomonga o‘tkazish imkonini beradi.
3.10- rasm. BO‘-D reversiv tizimining ikkita komplekt ventildan foydalanilgan kuchli zanjir sxemasi:
a — almashilgan nol chiqishli; b — ko‘priksimon o‘zgartgichli.
Asosan ikkita komplektli o‘zgartgichlarning ikkita ulanish sxemasi qo‘llaniladi: chorrahali (kesishgan) yoki sakkizsimon (3.10- rasm, a, b), qarama-qarshi parallel yoki teskari parallel ko‘rinishdagi sxemalar (3.11- rasm, a, b) qo‘llaniladi.
142
3.11- rasm. BO‘-D tizimida o‘zgartgichlarni qarama-qarshi parallel ulanish sxemasi: a — nol chiqishli; b — ko‘priksimon.
Chorrahali sxemalarda ikkala o‘zgartgich transformatorlari izolatsiyalangan ikkilamchi chulg‘amdan ta’minlanadi. O‘zgartgichlar teskari-parallel ulanganda transformatorning bitta ko‘p fazali guruh chulg‘ami ishlatiladi.
Bu o‘zgartgichlarning ishlash xususiyati asosan ularning qay yo‘sinda boshqarilishiga bog‘liq.
Agar 3.10- rasm, a dagi sxema o‘zgartgichi 1O‘ yuritmaning dvigatel rejimini ta’minlayotgan bo‘lsa va to‘g‘rilash rejimida ishlayotgan bo‘lsa, u holda 2O‘ o‘zgartgich yopiq bo‘lishi va invertor rejimida ishlashga tayyor bo‘lishi kerak.
Bu holda 1O‘ o‘zgartirgan energiyani 2O‘ orqali tarmoqqa uzatilmasligi uchun, Ed2 Ed1 dan katta bo‘lishi kerak.
Ko‘rinib turibdiki, umumiy holda quyidagi tengsizlik saqlanishi kerak:
Edi і Edt, (3.17)
143
bu yerda: Edi va Edt — invertor va to‘g‘rilash rejimida ishlayotgan o‘zgartgichlarning to‘g‘rilangan EYK ning o‘rtacha qiymati.
Energiyani tarmoqqa uzatish yo‘li bilan generatorli tormozlash rejimida ham (3.17) ifoda saqlanishi kerak. Lekin bu holda faqat invertor ishlaydi, to‘g‘rilagich esa yopiq bo‘ladi yoki yuritmani dvigatel rejimida ishlatishga tayyor turadi.
O‘zgartgichlarni birgalikda va alohida boshqarishdagi tavsiflar bilan tanishib chiqamiz. Birgalikda boshqarilayotganda boshqarish signallari (3.17) tengsizlikni saqlagan holda ikkala o‘zgartgich komplektiga beriladi. Lekin bu holda o‘zgartgichlarning EYK lari orasida farq bo‘lgani uchun o‘zgartgichlar va yuritmaning kuchli zanjiri orasida tenglashtiruvchi toklar hosil bo‘ladi.
Ularni cheklash uchun ikkita 1P va 2P (3.10- rasm, a, b) yoki to‘rtta 1P—4P (3.11- rasm, b) tenglashtiruvchi reaktorlar qo‘llaniladi. Bundan tashqari yakordagi pulsatsiyalarni yo‘qotish uchun P reaktori qo‘llaniladi.
Reversiv yuritma mexanik tavsifining ko‘rinishi o‘zgartgichlarning ikkala komplektlarini boshqarish burchaklarini muvofiqlashtirish turiga bog‘liq.
Agarda tenglashtiruvchi kuchlanishning o‘rtacha qiymati nolga teng deb qabul qilinsa, u holda quyidagi shartlarga ega bo‘lamiz:
Ed1 + Ed2-DU1o‘-DU2o‘ = 0;
cos a1 + cos a2 = 2DUo‘E-1dmax=2 e. (3.18)
Tiristorli va tranzistorli o‘zgartgichlar uchun E = 0 deb qabul qilamiz va quyidagini aniqlaymiz:
144
a1 + a2 » p, (3.19)
bu yerda: a1 va a2-1O‘ va 2O‘ o‘zgartgichlarning boshqarish burchaklari.
Boshqarish burchaklarini muvofiqlashtirishni boshqarish tizimining kosinusli rostlash tavsifi a = arccos bo‘lganda ta’minlash mumkin, bu yerda — boshqarish signalining nisbiy qiymati.
Chiziqli muvofiqlashtiruvchi sxemaning kamchiligi tenglashtiruvchi toklarning mavjudligida va shu tufayli tenglashtiruvchi reaktorlarning qo‘llanishidadir.
Bu toklar bilan transformator va tiristorlar qo‘shimcha yuklanadi. Bu esa o‘z navbatida qurilma narxini oshiradi. Tenglashtiruvchi reaktorlar hisobiga yuritma inersiyasi ortib, tezkorligi esa pasayadi.
Bundan tashqari, transformatorlarning o‘rnatilgan quvvatidan to‘la foydalanib bo‘lmaydi, chunki o‘zgartgichning maksimal EYK ventillar ochilishining minimal o‘zish burchagini bmin ni cheklaydi:
Edp max = Ed max cos bmin. (3.20)
Bu yerda Edp max — ikki komplektli tiristorning to‘g‘rilangan EYK ning maksimal qiymati.
Tenglashtiruvchi toklarni kamaytirish maqsadida quyidagi shart bajarilgan holda boshqarish burchaklarini chiziqsiz (to‘la bo‘lmagan) muvofiqlashtirish usuli qo‘llaniladi:
a1 + a2 » p + z
Bunday muvofiqlashtirishda yuritmaning energiyani tarmoqqa qaytarib, dvigatel rejimidan tormozlash rejimiga o‘tishida elektromexanik tavsiflarini ideal salt yurish sohasida birmuncha qiyshayishiga olib keladi (3.12- rasm, b).
145
O‘zgartgichlarni alohida boshqarish tenglashtiruvchi toklarni yo‘qotish maqsadida qo‘llanadi. Bu hol
3.12- rasm. BO‘-D reversiv elektr yuritmasining rostlash va elektromexanik tavsiflari:
a — boshqarish burchaklarini chiziqli to‘g‘rilashdagi rostlash tavsifi; b — ventil komplektlarini birgalikda boshqarilganda va boshqarish burchaklarini chiziqli to‘g‘rilashda elektromexanik tavsiflar; d — boshqarish burchaklarini nochiziq to‘g‘rilashdagi birgalikda boshqarishdagi elektr yuritmalarning elektromexanik tavsiflari.
da yuritmaning dvigatel rejimida boshqarish impulslari faqat bitta o‘zgartgichga, masalan, 1O‘ ga beriladi. Ayni paytda 2O‘ yopiq
146
holda bo‘ladi. Generatorli tormozlash rejimiga o‘tish uchun 1O‘ dan boshqarish impulslari olinib to‘xtashdan so‘ng 2O‘ ga beriladi va u invertor rejimida ishlaydi.
Yuritmaning bir rejimdan boshqasiga o‘tishida uzlukli tok sohasi hosil bo‘ladi. Boshqarish burchaklarini chiziqli muvofiqlashtirilganda esa w10 nuqtasi
3.13- rasm. BO‘-D yuritmasining o‘zgartgich komplektlarini boshqarish burchaklarini chiziqli kelishtirilgan va alohida boshqarilgan holatdagi elektromexanik tavsiflari.
yaqinida mexanik tavsiflarning uzilishi sodir bo‘ladi (3.13- rasm).
147
Alohida boshqarish quyidagi afzalliklari bilan tavsiflanadi: transformatorlardan to‘liq foydalanish; tenglashtiruvchi reaktorlardan foydalanmaslik; invertorlarni qisqa tutashishiga yo‘l qo‘ymaslik; yuritmaning FIK ni oshirish va isroflarni kamaytirish. Shu bilan birga boshqarishning bunday usuli boshqarish qurilmalariga yuqori talablar qo‘yadi. Yuritmaning dvigatel rejimidan tormozlash rejimiga to‘xtab o‘tgani sababli yuritmaning inertligi ortadi.
Bundan tashqari alohida boshqarish dvigatel rejimidan tormozlash rejimiga ravon o‘tishni talab qiladigan yuritmalarda (masalan, liftlarda va yuk ko‘tarish mexanizmlarida) qo‘llanilmaydi.