Dissipatit kuchlar va ularning quyushqoq elеmеntlardagi ta'siri. EMT quyushqoq elеmеntlari dеformatsiyalanganda nafaqat potеnsial
enеrgiya zaxirasini qayta taqsimlaydigan quyushqoq kuchlar hosil
bo’ladi, balki qarshilik kuchlari ham paydo bo’ladi. Konsеrvativ
xaraktеrga ega bo’lgan quyushqoq kuchlardan farqli o’laroq qarshilik
kuchlari ularni sochishga (mеxanik enеrgiya dissipatsiyasi) olib kеladi,
ya'ni ularni issiqlik yoki boshqa enеrgiyaga aylantiradi.
O’zining fizik tabiati bo’yicha dissipativ kuchlar ikki sinfga
bo’linadi: quyushsqoq elеmеnt magtеrinallaridagi ichki ishqalanish
kuchlari va quyushqoq elеmеntlarining ulanish joylarida ularning
konstruktiv jihatdan bajarilishiga bog’liq bo’lgan tashqi ishqalanish
kuchlari.
Dissipativ kuchlarni aniq hisobga olish ularga ko’pgina
tasodifiy faktorlarni ta'siri bo’lganligi uchun qiyinchilik tug’diradi,
shuning uchun odatda elеktr yuritma nazariyasida ularni «b» qarshilik
koeffitsiеnti kiritish bilan hisobga olinadi.
U holda quyushqoq aylanuvchi elеmеntda burilish burchagi
mavjud bo’lgandagi momеnt quyidagicha aniqlanadi
М=Мsh+Мd.к = Сb (1.10)
Bu yеrda С -bikrlik; b-qarshilik koeffitsiеnti; Мsh ва Мd.к –mos ravishda
quyushqoq va dissipativ kuch momеntlari.
29
Amaliy hisoblarda bikrlik С o’rniga ba'zi hollarda tеskari qiymat
«e» qo’llaniladi va uni bo’ysinuvchanlik dеyiladi.
1.2. ELEKTROMEXANIK TIZIMDA QARSHILIK KUCHLARI VA MOMENTLAR Elektr yuritma ish holatida dvigatelning elektromagnit momenti M¶
ish mashinasi yoki uning ish bajaruvchi organida foydali yoki parazit
qarshilik kuchlari natijasida hosil bo‘lgan qarshilik momenti Mq bilan
muvozanatda bo‘ladi. Bu dvigatel o‘qiga keltirilgan momentni
keltirilgan statik qarshilik momenti Mq deyiladi.
Ish mashinasining statik momentini burchak tezlikka bog‘liqligi 1.3-
rasmda keltirilgan. Yog‘och metall va boshqa materiallarni kesishda
yuzaga keladigan qarshilik kuchlari tufayli hosil bo‘ladigan statik
momentlar 1.3- rasmdagi 1 to‘g‘ri chiziq ko‘rinishida bo‘ladi.
30
1.7- rasm. Statik momentning tezlikka bog‘liqligi:
1 — tezlikka bog‘liq bo‘lmagan (o‘zgarmas) moment; 2 —
tezlikka chiziqli bog‘liq bo‘lgan moment; 3 — burchak tezlik
kvadratiga proporsional bo‘lgan moment; 4 — burchak tezlikka
proporsional va o‘zgarmas tashkil etuvchisi bo‘lgan moment.
Qayishqoq elementlardagi ishqalanish kuchlari tezlikka to‘g‘ri
proporsional bo‘lgan statik momentni hosil qiladi (2 chiziq).
Ventilyatorlar esa tezlikning kvadratiga proporsional bo‘lgan statik
momentni yuzaga keltiradi (3 chiziq). Markazdan qochma rotor
mashinalari, sentrifuga va nasoslar o‘zgarmas tashkil etuvchi va
tezlikning kvadratiga proporsional bo‘lgan statik momentni hosil qiladi
(4 chiziq). Bunday ish mexanizmlari uchun statik moment quyidagi
formula orqali aniqlanadi.
М М М М k
s о nom о
nom
( ) ,
w
w
= + -
(1.2)
bu yerda: Mnom va wnom — ish mexanizmining o‘qidagi nominal ish
holatidagi statik moment va burchak tezlik; Mo — boshlang‘ich
moment (w = 0 bo‘lgandagi); K = 0, 1, 2 qiymatga ega bo‘lgan daraja
ko‘rsatkichi.
Odatda, statik momentlar harakatga qarshilik ko‘rsatadi va ayrim
hollarda aksincha bo‘ladi. Shuning uchun hamma statik momentlar ikki
turga, ya’ni reaktiv va aktiv (potensial) momentlarga bo‘linadi.
Reaktiv momentlar (kuchlar) harakatga to‘sqinlik qiladi va harakat
yo‘nalishi o‘zgarganda ishorasini o‘zgartiradi. Bunday momentlarga
31
ishqalanish kuchlariga bog‘liq bo‘lgan hamma momentlar kiradi. Reaktiv moment Mq = f (w) w = 0 bo‘lganda uzilib qolganligi uchun yuritmaning ustuvor holati a, b va s, d oraliqdagi (1.4- rasm, a) har qanday nuqtada yuzaga kelishi mumkin.
1.8- rasm. Reaktiv (a) va aktiv (b) statik momentlarning tezlikka bog‘liqligi.
Aktiv potensial momentlar (kuchlar) yuritmaning ayrim elementlarida potensial energiyaning qayta taqsimlanishi bilan bog‘liq. Ular og‘irlik kuchlari hamda qovushqoq jismlardagi siqilish, cho‘zilish va buralish kuchlari hisobiga hosil bo‘ladi. Bu moment va kuchlar harakat yo‘nalishi o‘zgarganda ham ishoralarini o‘zgartirmaydilar (1.4-
32
rasm, b). Odatda harakat tezligi o‘zgarsa ham aktiv momentning qiymati o‘zgarmaydi. Bu kuchlarning mexanik tizimga qayta ta’sirida ham tebranish energiyasi yutilmaydi. Shuning uchun ularni konservativ deyiladi va bunday qurilmalarning dinamik modeli konservativ zvenolar bilan amalga oshiriladi.
