О. Mavlonov, Т. Tilavov, В. Aminov

89-rasm.
Muskul retseptorlari: 
retseptorlari, 5 - nerv tolalari.
1 -
muskullar, 2 -  muskul 
tolalari, 3 -  sezuvchi nerv,
4 -
muskul retseptor qobig‘i, 
Muskul sezish. 
Muskullar, paylar va bo‘-
5 -
sezuvchi nerv uchi. 
g‘ imlarda maxsus retseptorlar joylashgan (89-
rasm). Bu retseptorlardan bir xillari muskullar 
qisqarganida, boshqalari esa muskullar bo‘ shashganida qo‘zg‘ aladi. Qo‘zg‘ alish 
nerv impulslari holatida sezuvchi nervlar orqali bosh miyaning harakat markaziga 
boradi. U yerda hosil boigan refleks ta’sirida harakat sodir boiadi.
Muskul va paylardagi sezgi yashirin sezgi deyiladi. Ular tufayli odam ishonch 
bilan qadam tashlaydi, ko‘zi yumuq holida qo‘ li bilan aniq harakatlar qiladi. Lekin 
muskul va paylarning sezuvchanligini odam payqamaydi.
Tuyg‘ u, ya’ni teri sezish 
orqali odam tashqi muhitning organizmga ta’sirini 
his etadi. Tuyg‘ u retseptorlari terida joylashgan (90-rasm). Retseptorlar ayniqsa, 
barmoq uchi, kaft va tilda ko‘p boiadi. Bu retseptorlar orqali odam issiq, sovuq, 
og‘riqni his etadi, Tuyg‘ u tufayli odam ko‘ zi yumuq holda ham buyumlarning 
og‘ trligi, katta-kichikligini sezadi.
Teriga biron o'tkir narsa tekkanida bosim ta’sirida unda egilish yuz beradi. 
Egilish ta’sirida retseptorlarda paydo boigan nerv signallari bosh miyaning teri
170

---

sezish markaziga uzatiladi. Nerv markazida paydo boigan og‘riq reflekslari 
ta’sirida muskullarning qisqarishi tufayli odam og‘ rigan organini tortib oladi. 
Og‘riq retseptorlari organizmga ziyon keltirishi mumkin bo‘lgan har qanday 
ta’sirga nisbatan nerv impulslari hosil qiladi. Og'riq kishi e’tiborini boiajak xavf- 
xatarga yashin tezligida jalb qiladi. Sovuq va issiqni sezadigan retseptorlar terida 
va shilliq pardada joylashgan. Ular tashqi muhit harorati ta’sirida qo‘zg‘ aladi. Bu 
retseptorlar tana haroratini boshqarishda muhim ahamiyatga ega.
Haroratni sezuvchi retseptorlar tashqi muhitning o‘zgarishiga moslanish 
xususiyatiga ega. Shuning uchun dastlab juda issiq sezilgan suvga oyog‘ imizni 
solib turganimizda suv birmuncha sovigandek seziladi.
Topshiriqlarga javob yozing va javobingizni tekshirib ko‘ ring:
Muvozanat organlari va ularga mos keladigan tushunchalarni juftlab ko‘rsating: A -
yarimdoira naylar; 
В 
- oval xaltacha, D - dahliz, E - otolitlar, F - retseptorlar; 1 -
ikkita oval xaltachaga ega, 2 - muvozanat toshchalari, 3 - ichida otolitlar bo‘ladi,
4 - aylanma harakatga sezgir, 5 - nerv impulslari hosil qiladi.
0 ‘ylab javob bering:
1. Vaznsizlik holatiga tushgan kishi o‘zini tubsiz jarga qulayotgandek his etadi. 
Arg‘imchoqda uchayotgan kishi esa ko‘ngli aynib, qayt qila boshlaydi. Bu ikki 
vaziyat muvozanat organlaridagi qanday o‘zgarishlar bilan bog'liq?
2. Terida joylashgan tuyg'u retseptorlari bosimga juda sezgir boiadi, Nima sababdan 
ular kaft, barmoqlar va ayniqsa, til uchi va lablarda ko‘p boiadi?
57-§. Hid bilish va ta’m bilish organlari
Hid va ta’m bilish kimyoviy moddalarning maxsus sezgir hujayralarga ta’siri 
bilan bogliq. Hid va ta’m bilish ovqat sifati va atrof-muhit to‘g‘risida xabar beradi, 
odamning hissiyotiga ta’sir ko‘ rsatadi.
Hid bilish. Hid bilish - moddalarning hidini maxsus retseptorlar yordamida 
sezishdan iborat. Hid bilish retseptorlari burun bo‘shlig‘ ining yuqori bolim ida 
joylashgan (91-rasm). Odam hid orqali atrof-muhit havosining tozaligi yoki iflos- 
langanligini (masalan, oshxonada gaz hidini) sezadi, ta’m va ichimliklar sifati va 
ulardan zaharlanishning oldini oladi.

---

Hidni burun bo‘ shlig‘ ining shilimshiq qavati sirtida joylashgan maxsus hid 
bilish retseptor hujayralari qabul qiladi. Odamda bunday hujayralar soni 30-40 
mln. gayetadi. Hujayralar yuzasi mayda tukchalar hisobiga juda kengaygan boiadi. 
Shilliq qavatning bezli hujayralari ishlab chiqaradigan sekret retseptorlarni namlab 
turadi. Burun bo‘ shlig‘ iga o‘ tgan hidli modda shilimshiq moddada erib, retseptorni 
qo‘ zg‘atadi. Hid to‘g‘risidagi axborot hid bilish nervlari bo‘ ylab bosh miyadagi hid 
bilish analizatori markaziga uzatiladi. Bu joyda hidning o‘ ziga xos xususiyati, 
o‘ tkirligi, sifati to‘g‘risida tasavvur shakllanadi. Hid bilish analizatori xilma-xil 
hid beruvchi moddalar va ular kombinatsiyasini bir-biridan farq qila oladi. Har bir 
odamning o'ziga xos hidi boiishi tufayli iskovuch itlar minglab odamlar orasidan 
qidirilayotgan odamni topib beradi.
Muayyan bir xildagi hidga organizm sezgirligi o‘zgarib turishi mumkin. 
Hidning ta’siri bahor va yozda, ayniqsa, issiq va nam havoda kuchayadi. Hid 
yorugiikda nisbatan kuchli seziladi. Hidli modda retseptorlarni doimo qo‘ zg‘atib 
turganida hidga moslanish sodir boiib, odam hidni sezmaydigan b o iib qoladi.
Ta’m bilish organi. 
Ta’m bilish organi og‘ iz bo‘ shlig‘ ida joylashgan ta’m 
bilish so‘ rg‘ ichlaridan iborat (92-rasm). Ta’m bilish so‘ rg‘ ichlari bir-biriga taqalib