O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor



Download 10,01 Mb.
Pdf ko'rish
bet87/222
Sana08.01.2022
Hajmi10,01 Mb.
#335138
1   ...   83   84   85   86   87   88   89   90   ...   222
Bog'liq
Pul, kredit va banklar

2004.
2 N.  Л т ауеу
., 
и.  Вигхапом.
  М о Н у а т г щ   с1о12:агЬ  т и а т т о 1 а п   —  Т.:  У а а д
 
авг  а\1осН.  2003.


Yuqorida qayd etilgan jarayonlam ing barchasida davlat budjetining 
ahamiyati va o ‘rni kattadir.  Davlat budjeti orqali  markaziy va mahalliy 
davlat boshqaruv organlari boshqaruv apparatini  saqlab turish,  ijtimoiy- 
m adaniy  chora-tadbirlarni  am alga  oshirish,  iqtisodiy  rivojlantirish 
yuzasidan vazifalami bajarish uchun zarurbo'lgan  moliyaviy mablag'lar 
bilan  o ‘z  m uddatlarida  ta ’minlaydi.
Davlat budjetining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyatiga asosan uni  m a ’lum 
iqtisodiy  mohiyatiga  asosan  uni  m a ’lum  iqtisodiy  m unosabatlarini 
o ‘zida  ifoda  etadigan  iqtisodiy  kategoriya  sifatida  k o 'rib   chiqish 
maqsadga  muvofiqdir.
D a v la t  b udjeti  orqali  o ‘ziga  yuklatilgan  v a z ifala rn i  bajarish 
u c h u n   bevosita  moliyaviy  m a b la g 'la r  bilan  t a ’m in lash n in g   dastagi 
sifatida  foydalanish  bilan  bir  vaqtd a  m am lak atda  iqtisodiy  ham d a 
ijtim oiy  siyosatni  amalga  osh irish da  ham   m u h im   dastak  sifatida 
foydalaniladi.
Budjet  munosabatlari  iqtisodiy  kategoriya  sifatida  mamlakatdagi 
moliya munosabatlarining asosiy tarkibiy qismi hisoblanib, ushbu omilga 
asosan  davlat budjeti  moliyaning asosiy funksiyalariga o ‘xshash quyidagi 
funksiyalarni  bajaradi:
—  mamlakatdagi  milliy  darom adni  qayta  taqsimlash;
—  milliy  iqtisodiyotni  davlat  tom onidan  tartibga  solib  turish  va 
rag‘batlantirish;
—  m am lakatda  ijtimoiy  sohani  moliyaviy t a ’minlash  va  davlatning 
ijtimoiy  siyosatini  amalga  oshirish;
—   m am lakatda  markazlashgan  pul  mablag‘lari  ja m g ‘armalarini 
tashkil  etish  va  uning  sarflanishi  ustidan  nazorat  olib  borish.
Davlat  budjetining  milliy  darom adini  qayta  taqsimlash  funksiyasi 
markazlashgan  pul  mablag‘lari  ja m g ‘armalarini  markaziy  va  mahalliy 
davlat boshqaruv organlari darajasi  m e ’yorida tashkil topishi  va ularning 
sarflanishid a  n am oyon  b o 'lad i.  Shuni  t a ’kidlash  lozim ki,  dunyo 
iqtisodiyoti  rivojlangan  mamlakatlarida  (AQSH,  Germ aniya,  Fransiya, 
Y a p o n iy a   va  b o sh q a la r)  tu rli  d arajadagi  b u d je tla r  o rq ali  milliy 
darom adning  30  %  —50  %  qayta taqsimlanishi  amalga  oshiriladi.  Har 
bir  m am lakatda  markaziy  h u k u m at  davlat  budjeti  yordam ida  milliy 
iqtisodiyotning faoliyatini,  iqtisodiy munosabatlarni tartibga solib turadi 
h am d a  iqtisodiyotning  ayrim  tarm oqlarini,  hududlarni  rivojlantirish 
m aqsadida  budjet mablagMarini  yo'naltiradi.  Iqtisodiy  munosabatlarni 
u shbu  tartibda  ushlab  turish  orqali  davlat  maqsadli  ravishda  ishlab 
chiqarishni  rivojlantirish  yoki  sekinlashtirish,  kapitallar  va  xususiy


ja m g ‘arm alarning  o ‘sishiga  h a m d a   tak lif  va  talab  tarkibini  tu b d a n  
o'zgartirishga  erishishi  mumkin.
M a m la k a td a   m illiy  d a ro m a d n in g   d a v la t  b u d jeti  o rq ali  q a y ta  
taqsimlash jarayoni  bir vaqtning  o ‘zida  am alga  oshadigan  va  uzluksiz 
faoliyat ko‘rsatadigan  ikki  o ‘zaro uzviy bog'liq jarayonlarga ega b o ‘lib, 
ular  quyidagilardan  iborat:
a)  davlat  budjetining  darom adlarini  tashkil  etish;
b)  davlat  budjetining  xarajatlarini  am alga  oshirish.
M am lakatda  davlat  budjeti  d aro m a d la rin in g   tashkil  to p ish i  va
budjet  m ablag‘larining  sarflanishi  jaray o nlarid a  milliy  iqtisodiyotni 
davlat  to m onidan  tartibga  solib  turish  va  rag'batlantirish  funksiyasi 
amalga  oshiriladi.
Davlat  budjetining  darom adlari  —  bir  to m o n d a   vakolatli  davlat 
organlari  va  ikkinchi  to m o n d a n   turli  m u lkchilik  shaklida  x o ‘jalik 
yurituvchi  subyektlar  h a m d a  m am lakat  aholisi  o ‘rtasidagi  iqtisodiy 
m unosabatlarning  yig‘indisi  hisoblanadi.  Bir  vaqtning  o ‘zida  davlat 
budjetining  darom adlari  —  markaziy  va  m ahalliy  davlat  boshqaruv 
organlarining  ixtiyoriga  kelib  tushadigan  pul  mablagMari  hisoblanadi. 
Davlat budjeti darom adlarining shakllanishi jarayonlarida m am lakatda 
yaratilgan  milliy  darom adning  m a ’lum  qismi  majburiy  tarzda  davlat 
foydasiga  undiriladi,  natijada  davlat  va  x o ‘jalik  yurituvchi  subyektlar 
ham da  m am lakat  aholisi  o 'rtasida  moliyaviy  m unosabatlar  vujudga 
keladi.
Davlat  budjeti  m am lakatda  faoliyat  yuritayotgan  turli  mulkchilik 
shaklidagi  xo'jalik  yurituvchi  subyektlarning  foydasini  taqsimlashda 
faol  ishtirok  etadi.  Shuni  t a ’kidlash  lozimki,  xo'jalik  subyektlarining 
foydasidan  davlat  budjetiga  undirilish  shakli,  hajmi  h am d a  korxonalar 
faoliyatining  natijalariga  m oddiy  manfaatlari  o ‘rtasida  m a ’lum   o ‘zaro 
b o g ‘liqlik  mavjud.  Foydadan  davlat  budjetiga  undiriladigan  shaklning 
rivojlanganligi  va  hajmiga  asosan  xo'jalik  yurituvchi  subyektlarning 
ishlab  c h iq a rish   z a x ira la rid a n   o q ilo n a   f o y d a la n is h i,  re n ta b e llik  
darajasining  oshishi  h a m da  eng  asosiysi  foydaning  ko ‘payishi  amalga 
oshadi.
Davlat  budjeti  xarajatlari  —  bir  to m o n d a n   davlatning  vakolatli 
organlari  va  ikkinchi  to m o n d a n   tash k ilo tla r,  m uassasalar  h a m d a  
m a m la k a t  aholisi  o ‘rta sid a g i  m a m la k a td a g i  m a r k a z la s h g a n   pul 
m ablag‘lari jam g ‘armalarining ishlatilishi jaray o nid a vujudga keladigan 
iqtisodiy  m unosabatlarn ing   yig‘indisidir.  M a m la k a tn in g   M arkaziy 
h u k u m a ti  d a v la t  b u d je ti  o r q a li  u n d a   m o liy a v iy   m a b l a g ‘la rin i


markazlashgan tarzda shakllantirish va u orqali um um davlat ehtiyojlari 
hisoblangan  —  milliy iqtisodiyotning  ustuvor tarmoqlarini jadal su r’at- 
lar  bilan  rivojlantirish,  malakali  ishchi  kuchlarini  vujudga  keltirish, 
ilm-fanni  rivojlantirish,  ijtimoiy-madaniy  chora-tadbirlarni  amalga 
oshirish  h a m d a   m am lakat  m udofaa  qudratini  saqlab  tu rish n i  pul 
mablag‘lari  bilan  yetarli  m iqdorda  ham da  belgilangan  m u d d atlard a 
t a ’minlab  turadi.
M am lakatda  davlat  budjeti  orqali  yaratilgan  milliy  d aro m adning 
hududlar b o ‘yicha,  shu jum ladan jam iyatning moddiy  ishlab  chiqarish 
va  nom oddiy  ishlab  chiqarish  sohalari  b o ‘yicha  qayta  taqsimlanishi 
amalga  oshiriladi.
Buning  natijasida davlat budjeti  hisobidan saqlab turish va m udofaa 
ehtiyojlarini  pul  m ablag‘lari  bilan  moliyalashtirish  m aqsadida  jam - 
g'arm alar tashkil  etiladi.  Davlat budjeti orqali  moddiy  ishlab  chiqarish 
tarmoqlari o ‘rtasida ularning oqilona va samarali  rivojlanishi  maqsadida 
budjet  moliyalashtirishi  yordam ida  moliya  mablag‘larining  qayta  taq ­
simlanishi  amalga  oshiriladi.
M am lakatda yaratilgan  milliy darom adni qayta taqsimlashda asosiy 
qurol  hisoblangan  davlat budjeti yordam ida  Markaziy h ukum at  iqtiso­
diyotning  ustuvor  tarm oqlariga  va  iqtisodiy  hududlarga  moliyaviy 
mablag‘larni  yo'naltiradi,  bundan  tashqari  davlat  budjeti  yordam ida 
hududlararo  va  tarm oqlararo  milliy  darom adning  qayta  taqsimlanishi 
amalga  oshiriladi.
Bu bilan  esa  m am lakatning  iqtisodiy  rivojlantirishdagi  manfaatlari 
va  hududlarning  tamoyillariga  rioya  etiladi.
M am lakatda davlat budjeti  orqali yangi texnika va texnologiyalarni 
vujudga  keltirish  h a m d a  fanni  rivojlantirish  yo‘nalishlarida  faoliyat 
ko'rsatayotgan  ilm iy-tadqiqot  muassasalarini  moliyalashtirish  amalga 
oshiriladi.  M am lakatning  Markaziy  H ukum ati  davlat  budjeti  orqali 
ilm-fanning  eng  zam onaviy  va  ustuvor  tarmoqlarini  moliyalashtirish 
hisobiga  milliy  malakali  ishlab  chiqarish  kuchlarini  rivojlantirishni 
t a ’minlaydi.
U sh b u   h o la t  esa  davlat  iq tiso d iy   hay o tin i  m u q o b illa sh tirish , 
iqtisodiyotning  b a rc h a   tarm oqlari  o ‘rtasida  pul  va  m oddiy  resurslarni 
oqilona  joylashtirish,  shu  asosda  texnik  taraqqiyotni  rivojlantirishga 
ham da  m am lakat  iqtisodiy  qudratini  oshirishga  imkoniyat  yaratadi.
M am lakat hududlarida iqtisodiy va madaniy qurilishda katta o'rinni 
budjet  mablag‘lari orqali tartibga solib turish asosida juda keng m a ’noda 
m a b la g 'la rn i  h u d u d la ra ro   taqsim lash,  m ahalliy  davlat  b o sh q a ru v


organlarining moliyaviy asosi  hisoblangan  mahalliy budjetlarni  kerakli 
darom adlar  manbayi  bilan  t a ’m inlash  am alga  oshiriladi.
R ivojlangan  xorijiy  m a m la k a tla r d a   dav lat  budjeti  y o r d a m id a  
ja lb   e ti lg a n   m a b l a g “  u m u m j a m i y a t   i s t e ’m o l  j a m g ‘a r m a l a r i n i  
(um u m jam iy at  iste ’mol ja m g ‘a rm a la ri  u m u m iy   su m m a sin in g   85  % 
gacha)  tashkil  etish  va  ularning  sa rfla n ish id a   b irin ch i  n avbatdagi 
aham iyatga  egadir.
Davlat  budjeti  mamlakatda  m arkazlashgan  pul  fondlarini  tashkil 
etish  va  uning  sarflanishi  ustidan  n azorat  funksiyasini  bajaradi.  Bu 
funksiyani  bajarishda  davlat  budjetiga  bu jdet  m ablag'larining  kelib 
tushishi  ham da  ularning  maqsadli  sarflanishi  ustidan  davlat  vakolatli 
organlarining  imkoniyatlari  va  majburiyatlari  asosiy  o ‘rinni  egallaydi.
Xulosa  qilib  aytganda,  davlat  budjeti  h a r bir  m am lakatning  asosiy 
m oliya  rejasi  hisoblanadi  va  u  m ark a ziy   h a m d a   m ah a lliy   davlat 
boshqaruv  organlariga  boshqaruv  vakolatlarini  am alga  oshirishlari 
uchun  haqiqiy  iqtisodiy  imkoniyat  yaratib  beradi.
Davlat  budjeti  o 'zida davlat  faoliyati  u c h u n   kerakli  b o ‘lgan  moliya 
resurslarining  hajm ini  ifoda  etadi  va  shu  orqali  m a m la k a td a   olib 
boriladigan  soliq  siyosatini  belgilab  beradi.
Davlat  budjeti  orqali  yalpi  ichki  m ahsulot  va  milliy  daro m ad nin g 
qayta taqsimlanishi,  budjet mablag'larining aniq maqsadlarga sarflanishi 
qayd etiladi va buning natijasida mamlakatdagi  iqtisodiy h am d a ijtimoiy 
jarayonlarning  tartibga  soluvchisi  sifatida  m aydonga  chiqadi.

Download 10,01 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   83   84   85   86   87   88   89   90   ...   222




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish