2. Tashkil etilgan pul mablag'lari fondlarining turli moliya dastaklari
yordam ida taqsimlanadi. Mikrodarajada taqsimlanishda xo'jalik su-
byektlarining markazlashmagan pul mablag‘lari fondlari (ustav fondi,
ish haqi fondi, amortizatsiya fondi, moddiy rag‘batlantirish fondi va
boshqalar) tashkil etiladi. Taqsimlanishning makrodarajasida davlatning
turli darajadagi budjetlari ham da budjetdan tashqari fondlari shakl-
lanadi.
3. Tashkil etilgan pul mablag'lari fondlarining taqsimlanishi va
sarflanishi. Bu jarayonda mikrodarajada xo‘jalik subyektlari faoliyatini
rivojlantirish va jam o a a ’zolarining ijtimoiy ehtiyojlarini qondirishga
sarflanadi. Makrodarajada esa mamlakat iqtisodiyoti tarkibiy tuzilmasini
optimal darajada saqlab turish va aholining um um davlat tom onidan
ijtimoiy ehtiyojlarini qondirishga sarflanadi.
M am lakatda yaratilgan yalpi ijtimoiy mahsulot va milliy
darom ad-
ning taqsim lanishi natijasida jam iyatning daromadlari shakllanadi.
M ikrodarajadagi birlam chi taq sim la n ish d a asosiy yoki birlam chi
darom adlar vujudga keladi. M oddiy ishlab chiqarish sohasida birlamchi
darom adlarga quyidagilar kiradi:
— x o ‘jalik subyektining toydasi (daromadi);
— x o ‘jalik subyekti ishchi va xizmatchilarining daromadlari (ish
haqi, m ukofot va turli t o ‘lovlar);
— ijtimoiy va budjetdan tashqari fondlarga ajratmalar.
Yuqoridagi birlam chi taqsim lanish 0 ‘zbekiston Respublikasiga
nisbatan k o ‘rib chiqiladi. X o‘jalik subyekti o ‘z ixtiyoriga kelib tushgan
tushum ni ish haqi va moddiy xarajatlarni qoplashga saiflaydi. Amaldagi
qonunchilikka asosan m ehnat haqini hisoblashda turli budjetdan tash
qari fondlarga, y a ’ni davlat bandlik fondi, budjetdan tashqari pensiya
jam g'arm asi va ijtimoiy sug‘u rta fondiga majburiy to'lovlarni ajratadi.
Bu t o ‘lovlar va ajratmalarni t o ‘lagandan so‘ng xo‘jalik subyekti ixtiyo-
rida foyda qoladi. U shbu foydadan o ‘rnatilgan soliqlar va t o ‘lovlarni
davlat budjetiga t o ‘laydi. Taqsimlanish amalga oshgandan so'ng birlam
chi taqsimlanish o ‘rniga makrodarajada qayta taqsimlanish yordam ida
milliy darom ad n in g qayta taqsimlanishi amalga oshadi.
M am lakatda yaratilgan milliy darom adning qayta taqsimlanishi
quyidagi omillarga bevosita bog'liqdir:
1.
Xo'jalik yurituvchi subyektlarning daromadlari va ja m g ‘arma-
laridan oqilona va samaradorlik bilan foydalanish maqsadida milliy
darom ad ni iqtisodiyotning tarm oqlararo va hududlararo qayta taqsim-
lanishiga ehtiyojining mavjudligi. Respublikamizda iqtisodiy, siyosiy
va demografik sabablar tufayli hududlarning rivojlanish darajasi turlicha.
B a ’zi hududlarda, y a ’ni Qoraqalpog'iston Respublikasida, Sirdaryo,
Jizzax va Xorazm viloyatlarida iqtisodiy rivojlanish darajasi sust rivoj-
langan va aksincha. Toshkent shahri, F arg‘on a , Toshkent va Navoiy
viloyatlarida iqtisodiy rivojlanish darajasi yuqori darajada. Bu omil
esa budjet darom adlarining yetarliligiga bevosita t a ’sir ko‘rsatadi.
Iqtisodiy to m o n d a n sust rivojlangan h u d u d lard a istiqomat etuvchi
aholining ijtiinoiy n e ’matlar bilan t a ’m inlash h a m d a ijtimoiy himoya
qilish xarajatlari bu hududda yaratilgan d a ro m a d d a n ko'pdir. Bunday
holatning oldini olish maqsadida m am lakatim iz davlat budjetidan bu
h ududlarning mahalliy budjetlariga yetarli m ab la g ‘lar (subvensiya,
dotatsiya shaklida) beriladi;
2. Jamiyatda ikki sohaning, y a ’ni moddiy va nom oddiy soha (sog‘-
i
liqni saqlash, maorif, fan, ijtimoiy t a ’m in ot, m udofaa, boshqaruv)
larning mavjudligi. M a ’lumki, n o m o d d iy s o h a d a milliy d aro m ad
I
yaratilmaydi, lekin nomoddiy sohaning zarurati va uni jam iyat uchun
kerakligini hech kim inkor eta olmaydi. Shu n i alohida t a ’kidlash
lozimki, keyingi vaqtlarda 0 ‘zbekiston Respublikasida sog‘liqni saqlash
va m aorifni rivojlantirishga ju d a katta e ’tib o r berilm oqda. Bunga
m a m la k a tim iz d a 2005-y ilnin g « S ih a t-s a lo m a tlik y i 1 i» deb e ’lon
qilinganligi yorqin misol bo'ladi;
3. Jamiyatda, ya’ni aholi o'rtasid a turli ijtimoiy guruhlarning m av
judligi. Insoniyat rivojlanishi, ya’ni demografik holati aholining ijtimoiy
guruhlarga bo ‘iinishiga ham t a ’sir ko‘rsatadi. Buning natijasida j a
m iyatda ko‘p farzandli oilalar, nafaqaxo'rlarning mavjudligi obyektiv
omildir. Bunday guruhlarni ijtimoiy tom o nd an him oya qilish davlatning
burchi hisoblanadi. Buni amalga oshirishda davlat eng a w a lo budjet
mablag'laridan foydalanadi.
Jam iyatda yaratilgan yalpi ijtimoiy m ahsulot va milliy darom adni
moliya yordamida qayta taqsimlanishi natijasida u m um davlat fondlari,
y a ’ni budjetlar ham d a b u djetdan tashqari fo n d la r shakllantiriladi.
B unday qayta taqsimlash natijasida no m od d iy sohada band b o ‘lgan
shaxslar moliya mablag'lari bilan t a ’minlanadi.
Jam iyatda yaratilgan milliy daro m adn i qayta taqsimlash natijasida
iqtisodiyot tarmoqlari tarkibining manfaatlari hisobga olinadi. Iqtiso-
diyotning ustuvor tarmoqlarini (qishloq xo'jaligi, energetika, transport)
jad al rivojlantirishga e ’tibor qaratiladi. U sh b u holatni 0 ‘zbekiston
Respublikasiga taqqoslansa, hozirda m am lak atim izda 60 foiz aholi
qishloq joylarida istiqomat qilishi va eksport tarkibida qishloq x o ‘jalik
Do'stlaringiz bilan baham: