O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor

Inkasso  bo‘yicha  hisob-kitoblar.  N aqd  pulsiz  hisob-kitoblarning 
eng  k o ‘p  q o ‘llaniladigan  shakllaridan  biri  inkasso  b o ‘yicha  hisob- 
kitoblardir.  Bunday  shakl  kam ida  u chta  iqtisodiy  kontragent:  xaridor, 
sotuvchi  va  ushbu  operatsiyani  amalga  oshiradigan  tijorat  bankining 
mavjud  b o ‘lishini  nazarda  tutadi.  Agar  xalqaro  bitim   (ya’ni,  turli 
m am lakatlarga  mansub  kontragentlar  qatnashuvchi  bitim)  bo'yicha 
t o ‘lovlarni  amalga  oshirishda  hisob-kitobning  bu  uslubi  tanlangan 
b o ‘lsa,  u n d a   m azkur  operatsiyani  bajarish  jarayonida,  odatda,  ikkita 
bank:  eksportchi  banki  va  im portchiga  xizmat  ko'rsatuvchi  bank  ish 
olib  boradi.
Inkasso  operatsiyasining  amalga  oshirilishida  bank  o ‘z  mijozining 
topshirig‘iga  ko‘ra uning biznes  b o ‘yicha sherigidan yuklab jo'natilgan 
to v a r  yoki  k o ‘rsatilgan  x izm a tla r  u c h u n   to 'lo v n i  oladi.  Bank  bu 
m ablag‘larni  eksportchining  hisobvarag‘iga  o ‘tkazadi.  Ushbu  hisob- 
kitoblarning amalga oshirilishi  u c h u n   iqtisodiy kontragentlar muayyan 
tovarlarni  tovar xaridorining  manziliga yuklab j o ‘natishga doir bitimni 
tuzishi  zarur.  S hundan  so ‘ng  sotuvchi  o'ziga  xizmat  k o ‘rsatadigan 
bankka bu  bitimni tasdiqlovchi va bankni  iqtisodiy kontragentlar tuzgan 
bitim ning  m uddatlari,  shartlari  va  hajmlari  haqida  xabardor  qiladigan 
h u jja tla rn i  ta q d im   e ta d i.  B a n k k a   ta q d im   e tilish i  z a ru r  b o 'lg an

---

hujjatlarning muayyan  t.irkum i  mavjud,  B unday ro ‘yxat aniq bankning 
talablariga  va  shu  davlat  b an k   tizimining  o ‘ziga  xos  xususiyatlariga 
muvofiq  tuziladi.  Turli  b an k la r hududida joylashgan  bir necha banklar 
haq t o ‘lashni  amalga oshirishida boshqa davlatdagi  banklar q o ‘yadigan 
talablarni  hisobga  olish  zarur.  Bunday talab shu  bilan bog‘liqki,  u sh b u  
inkasso operatsiyasini  o ‘tkazishning  navbatdagi  bosqichi  xaridor banki 
bilan sotuvchi  banki o ‘rtasida tegishli  hujjatlarning berilishidan iborat. 
S h u n d a n   keyin  xaridor  banki  hujjatlarga  muvofiq  sum m ani  sotuvchi 
bankiga  o ‘tkazadi,  sotuvchi  banki  pul  m ablag‘larini  bevosita  tovarni 
sotuvchining  hisobvarag‘iga  o'tkazadi.
inkasso bo'yicha hisob-kitoblar ikki turda:  oddiy inkasso va hujjatli 
inkasso  b o ‘ladi.
Oddiy inkasso to'lovnm g shunday tizimiki,  u n d a to ‘lovning undiri- 
lishi  inkasso  shartlari  asosidagi  bitimning  tuzilganligini  tasdiqlaydigan 
m oliya  hujjatlari  olinganida  amalga  oshiriladi.
Hujjatli  inkasso  to 'lo v n in g   oluvchiga  haqi  toMangan  tovarning 
yetkazib berilishi yuzasidan  ayrim kafolatlar beriladigan tizimga kiradi. 
B u nday  kafolatlar  toMovning  o'tkazilishi  am alga  oshirilishida  faqat 
inkasso shartlari asosidagi bitimning tuzilganligini tasdiqlaydigan tegishli 
hujjatlar  va  yuk  bilan  birga  yuboriladigan  tijorat  hujjatlari  olinganida 
beriladi.  Shunday  qilib,  inkasso  bo'yicha  hisob-kitoblarning  amalga 
oshirilishi  shartlari  amaliy  sheriklarning  bir-biriga  ishonishi  darajasiga 
q a ra b   o ‘zgarishi  m um kin.  B u n d a n   tashqari,  to v arn in g   o ‘ziga  xos 
xususiyati  ham  faqat  tovar  yuk  bilan  birga  yuboriladigan  hujjatlar 
xaridorga yetib kelganidan  keyin  toMashning obyektiv zarurligini keltirib 
chiqarishi  mumkin.  Bu ushbu  tovarni  saqlash  m uddatlarining cheklan- 
ganligi va tashish sharoitlarining og‘irligi bilan bog‘liq b o ‘ladi.  Masalan, 
tovar yetkazib beriladigan  yo'l o 'tadigan  h u du d d a jinoyatchilik darajasi 
yuqori  b o ‘lganida  shunday  qilinishi  m um kin.