O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor

T o‘lov  talabnomalari-topshiriqnomalari  yordamidagi  hisob-kitob 
iqtisodiy kontragentlar o ‘rtasidagi  naqd  pulsiz  hisob-kitoblarning yana 
bir uslubi  hisoblanadi.  Ushbu  hisob-kitob shakli  kam ida u ch ta subyekt: 
yetkazib beruvchi, xaridor va ushbu subyektlar o'rtasidagi  hisob-kitobni 
amalga oshiradigan bankning mavjud bo'lishini  nazarda tutadi.  Bundan 
tashqari,  agar  korxonalar  turli  banklarning  x izm atlaridan  foydala- 
nadigan  b o ‘lsa  yoki  hududiy jih a td an   turli  m am lakatlarda joylashgan 
b o ‘lsa,  unda  subyektlar-bitim  qatnashchilari  soni  pul  m ablag‘larini 
yetkazib  beruvchining  bankiga  yetkazish  uch u n  zaru r  banklar  soniga 
k o ‘payadi.
Hisob-kitoblarning  bu  shakli  shuni  nazarda  tutadiki,  b an k   bitim 
qatnashchilari  o'rtasidagi  shartlarnin g  b arch a  jih atlari  k o ‘rsatilgan 
hujjatlarga  ega  bo'ladi.  S h u n d a y   qilib,  k o rx o n a la r  b a n k k a   oddiy 
topshiriqnom ani  berishdagi  kabi  haq  t o ‘lash  m uddatlarini  tanlashda 
unchalik  erkin  b o ‘lishmaydi.  B unday  holda  bitim ga  doir  m uayyan 
kafolat  afzallik  hisoblanadi,  ch u n ki  b an k   odatda,  ushbu  bitim ning 
imkoniyatlarini tekshiradi va to'lovni  eng qulay tarzda am alga oshiradi: 
yetkazib  beruvchi  bilan  to ‘lovchi  o ‘rtasidagi  rasmiylashtirilgan  shart- 
nom aga  binoan  naqd  pulsiz  hisob-kitoblar  shakli  - -   t o ‘lov  talabno- 
rnalari-topshiriqnomalarini  rasmiylashtiradi.
Ushbu  operatsiyani  bajarishda  bank  sam aradorligining  katta  rol 
o'ynashi  natijasida  bank xatolaridan  himoyalanish  b o ‘yicha  muayyan 
tizim  qaror topadi.  Bunday tizim   m ijozlarning  hisobvaraqlari  bo'yichí

---

bank  operatsiyalarini  nazorat  qilish  va  noinsoflikdan  himoya  qilish 
uchun  zam r.  Bank  Fuqarolik  kodeksiga  muvofiq  topshiriqnom aning 
ijro  etilmasligi  yoki  Iozim  darajada  ijro  etilmasligi  u ch u n   quyidagicha 
m as’uliyatni  o ‘z  zimmasiga  oladi:
1)  bank  mijozning topshirig'ini  ijro qilmaganida yoki  lozim  darajada 
ijro qilmaganida qonunda nazarda tutilgan asoslar bo ‘yicha va  miqdor- 
larda javobgarlikni  o ‘z  zimmasiga  oladi;
2)  mijozning  topshirig‘i  ijro  qilinmasligi  yoki  lozim  darajada  ijro 
qilinmasligi  hollari  to ‘lovchining  topshirig'ini  ijro  etish  uchun  jalb 
etilgan  b ank   hisob-kitob  operatsiyalarini  amalga  oshirish  qoidalarini 
buzganligi  bilan  bog‘liq  boMgan  hollarda,  buning  uchun  javobgarlik 
sud  to m o n id a n   shu  bank  zim m asiga  yuklanganida;
3) agar bankning hisob-kitob operatsiyalarini  amalga oshirish qoida­
larini  buzishi  pul  mablag‘larining  noqonuniy  ushlab  qolinishiga  olib 
kelsa,  u n da  bank  qonunda  nazarda  tutilgan  tartibda  va  miqdorlarda 
foizlarni  t o ‘lashi  shart.
Shunday  qilib,  bank  o ‘z  majburiyatlarini  bajarmagan,  deb  e ’tirof 
qilinishi  m um kin  va  bunday  holda  pul  mablag'larini  qaytarilishini 
yoki  zararning  o ‘rnini  qoplashni  kafolatlaydi.